Bewustwording over klimaatgerelateerde problemen kan door activisme worden vergroot, zegt financieel onderzoeker Lena Tonzer, maar heeft alleen kans van slagen als een groot deel van de samenleving de klimaatbeweging steunt en bedrijven consumenten informeren over wat de werkelijke klimaatkosten van hun producten zijn.
Impact van de klimaatbeweging
Inwoners van Rotterdam kon het een paar weken geleden niet ontgaan zijn. Op zondag 19 juni jl. liepen tienduizend demonstranten uit alle hoeken van de samenleving en van alle leeftijden mee in de grote klimaatmars door het centrum van de havenstad met kleurrijke leuzen als "Krimp de vliegtuigindustrie", "Stop de fossiele brandstofindustrie", "Vegans 4 Peace" en natuurlijk de mantra van de klimaatbeweging: "Wat willen we? Klimaatrechtvaardigheid! Wanneer willen we het? NU!"
Lena Tonzer, werkzaam als financieel onderzoeker bij VU Amsterdam, is zelf geen klimaatwetenschapper, maar het onderwerp ligt haar na aan het hart. Net als iedereen maakt ze zich grote zorgen over de opwarming van de aarde en probeert ze meer aandacht te besteden aan haar consumptiepatroon, vooral op het gebied van plastic afval en vervoerskeuze.
Toch maakt ze zich het meeste zorgen over het welzijn van de mensen op deze aarde, vooral van diegenen die nu onder de armoedegrens leven en het meest lijden onder het feit dat ze geen gemakkelijke toegang hebben tot water of voedsel. Het staat nu al vast dat door de klimaatcrisis nog meer ongelijkheid tussen bevolkingsgroepen zal ontstaan. "Ik ben me terdege bewust van mijn privileges", zegt Tonzer, "maar ik vind het heel moeilijk te accepteren dat in bepaalde regio's, zoals in Afrika, waar water al schaars is en mensen vechten om te overleven, jonge mensen nauwelijks toegang hebben om zich te ontwikkelen en te onderwijzen. Dit is een groot verschil en ik zou willen dat iedereen dezelfde mogelijkheden had als ik."
Terwijl ze een dissertatie schreef over het Volkswagen-schandaal, en analyseerde hoe klanten reageerden op deze fraude, zag ze op een Duitse tv-zender een documentaire over het leven van klimaatactiviste Greta Thunberg. Geïnspireerd door de documentaire, onderzocht ze samen met haar collega Felix Noth de kwestie van het klimaatactivisme. Nadat ze meer dan 600 jonge Duitsers hadden ondervraagd, analyseerden ze hun enquêtegegevens en publiceerden ze de resultaten in hun onderzoeksartikel Understanding climate activism: Who participates in climate marches such as "Fridays for Future" and what can we learn from it? een paar maanden geleden.
Tijdens het onderzoek ontdekten jullie dat gender, meer specifiek, vrouwen een belangrijke rol lijken te spelen in klimaatbewegingen. Waarom is dat?
"Als je kijkt naar wie in deze beweging in verschillende landen een voortrekkersrol heeft, dan zie je vaak dat ze wordt geleid door vrouwelijke leiders, zoals Greta Thunberg in Zweden, Luisa Neubauer in Duitsland, of Anuna De Wever in België. Wij dachten dat dit een positief stimuleringseffect zou kunnen hebben. Als een vrouw zo'n beweging in een land leidt, kan dat ook andere vrouwen inspireren om mee te doen en actief te worden. In mijn vakgebied, bankonderzoek, zie je dat het aandeel vrouwen in de bankdirecties laag is. Als daar meer vrouwelijke leiders komen, kan dat ook een klimaat scheppen waarin vrouwen elkaar inspireren en actief worden. Als het in dergelijke bewegingen werkt, waarom zou hetzelfde dan niet kunnen gelden voor toonaangevende instellingen en bedrijven?"
Een andere bevinding in uw onderzoek was dat onder de 600 respondenten niet alle jongeren stonden te springen om mee te doen aan deze klimaatmarsen. U zei dat dat te maken had met het vertrouwen dat een deel van de jongeren heeft in bedrijven om de klimaatcrisis op te lossen. Hoe komt dat?
"We hebben in onze enquêtegegevens gevonden dat als je als jongere meer vertrouwen hebt in bedrijven, dat deelname aan deze marsen dan minder waarschijnlijk is. Als je erop vertrouwt dat alles goed gaat en dat bedrijven duurzaam handelen, hoef je je niet te veel zorgen te maken, toch? Maar als je meer wantrouwen hebt, voel je misschien meer druk om de straat op te gaan en te protesteren."
Jongere generaties zijn minder vertegenwoordigd in nationale parlementen, terwijl Friday for Future een beweging van jongeren is. Komt dat omdat ze het gebrek aan macht voelen?
"Dat zou een grote rol kunnen spelen. De gemiddelde leeftijd van politici in nationale parlementen ligt hoger in vergelijking met die onder de groep studenten en scholieren. Politici kijken daardoor misschien vanuit een ander perspectief naar de wereld. Een perspectief dat niet de urgentie lijkt te produceren om te stoppen met onze huidige manier van consumeren. Omdat jongeren maar beperkt toegang hebben tot deze politieke instellingen, is het alternatief om de straat op te gaan en hun democratische rechten te gebruiken om druk uit te oefenen voor een duurzamer beleid."
Wat heb je geleerd van de klimaatbeweging nadat je klaar was met je onderzoek?
"Ik denk dat het heel goed is dat er een beweging van jongeren is die mensen bewust maakt van de klimaatcrisis. Maar om de hele situatie te veranderen heb je een grotere fractie van de bevolking nodig die klimaatbeleid steunt om ook politici te stimuleren krachtiger en sneller op te treden om regels en voorschriften te veranderen, bijvoorbeeld met betrekking tot CO2-uitstoot."
Wat moet er dan gebeuren om een klimaatramp te voorkomen?
Dit onderwerp zou bij iedereen hoog op de agenda moeten staan. In het algemeen moet er veel meer betrouwbare en op feiten gebaseerde informatie over deze onderwerpen komen die alle delen van de samenleving bereikt, zodat iedereen zich er meer bewust van wordt en daardoor ook mogelijke beleidsmaatregelen steunt die het energietransitieproces versnellen."
Maar kunnen we het probleem van de oplossing van de klimaatcrisis overlaten aan de particuliere sector, door tegen de bedrijven te zeggen: we willen graag dat u overstapt op duurzame energie, maar het is niet verplicht?
"Er zijn zeker tekortkomingen in de marktsector die tot een allocatie van middelen leiden waarbij, vanuit een milieuoogpunt bekeken, de meesten niet goed zijn voor onze samenleving. Regulerend ingrijpen is dan soms noodzakelijk. De meest besproken economische reden is dat er "externe effecten" zijn, wat bijvoorbeeld betekent dat we auto's kopen waarvan de emissies schadelijk zijn voor het milieu. De prijs van deze emissies is echter niet juist wanneer wij een dergelijke auto kopen of tanken. Wij berekenen dus niet de kosten van de emissies die wij aan het milieu toebrengen. Regulering kan een manier zijn om ervoor te zorgen dat de prijzen rekening houden met de externe effecten die wij door ons gedrag veroorzaken."
"Een andere onvolkomenheid heeft te maken met de beschikbaarheid van informatie. Als je bijvoorbeeld een product in de supermarkt koopt, weet je niet hoeveel CO2 er is uitgestoten om het te produceren of te vervoeren. Daarom zullen we ons gedrag niet aanpassen omdat het moeilijk voor ons is, vooral voor consumenten, om echt alle informatie te krijgen over de schadelijkheid van elk product voor het milieu. Voorlichting is dus op alle terreinen de sleutel tot succes."
"En er is nog een groot probleem dat te maken heeft met conflicten tussen de generaties. Dit betekent dat wij, de huidige generatie, op korte termijn niet alle voordelen zullen ervaren, maar het grootste deel van de kosten van duurzamer gedrag vanaf heden op onze schouders moeten dragen door minder te consumeren of door duurdere producten te kopen als gevolg van de klimaatregulering. Dit maakt het voor politici zo moeilijk om hun beleid ingrijpend te wijzigen, omdat ze vrezen kiezers te verliezen."
U bestudeert vooral banken en financiële instellingen. Zij spelen ook een zeer grote rol in de financiering van bedrijven zoals fossiele brandstofbedrijven. Waarom stoppen zij niet met de financiering van deze vervuilende bedrijven?
"Zolang een bank winst kan maken door een lening te verstrekken aan een bedrijf, is dat goed voor de winstgevendheid. En zolang de bank niet bang hoeft te zijn voor consequenties, waarom zou ze dan veranderen? Gelukkig worden investeerders en beleidsmakers zich steeds meer bewust van duurzaamheid en groene financiering. Zo wonnen duurzame fondsen tijdens de pandemie aan aantrekkelijkheid. Bovendien zijn er aanwijzingen dat banken de risico's zijn gaan beprijzen die gepaard gaan met het verstrekken van leningen aan sterk vervuilende bedrijven. Toch blijkt uit onderzoek ook dat grote banken er misschien op wedden dat ze "te groot zijn om te stranden" en blijven investeren in fossiele brandstofbedrijven."
"Maar als het gaat om duurzame beleggingsopties, zijn er weer andere problemen. Ten eerste zijn er niet zo veel bedrijven met een hoge duurzaamheidsbeoordeling. Ten tweede moeten we er ook voor zorgen dat CO2-intensieve bedrijven toegang hebben tot fondsen om de groene transitie in goede banen te leiden. Dergelijke bedrijven hebben het geld nodig om te innoveren, om hun technologieën te veranderen en groener te worden. Banken kunnen in dit verband nuttig zijn door leningen te blijven verstrekken aan deze bedrijven, voor het geval dit geld hen in staat stelt duurzamer te worden."
Denkt u niet dat bewegingen als Friday for Future zich te veel richten op politici en minder op de andere spelers zoals financiële instellingen en banken?
"Misschien. Belangrijk is ook hier om kritisch en open-minded te blijven; niet alle activiteiten van banken zijn bijvoorbeeld slecht voor ons. Bovendien hebben we allemaal ons geld op een depositorekening van een bank staan en waarschijnlijk hebben veel mensen nog nooit gecontroleerd hoe hun bank het geld van hun klanten gebruikt. Sommige banken gebruiken het om te investeren in innovatieve groene technologie, andere houden het geld misschien in kolenmijnen."
Is er niet een nieuwe trend binnen deze financiële instellingen waarbij ze duurzame voorwaarden stellen aan bedrijven om nieuwe leningen te kunnen krijgen?
Er zijn specifieke banken die zich richten op duurzame investeringen en ik veronderstel dat dit mettertijd verder zal veranderen omdat het onderwerp steeds belangrijker wordt. Het is duidelijk dat er iets moet gebeuren en het is in het eigen belang van een bank om gestrande activa van haar balans te halen, dat wil zeggen activa van bedrijven waarvan de bedrijfsmodellen vanuit milieuoogpunt niet duurzaam zijn door de afhankelijkheid van fossiele brandstoffen.
Laatste vraag, bent u optimistisch of pessimistisch over de toekomst?
Ik heb daar gemengde gevoelens bij. Soms ben ik erg pessimistisch als ik het nieuws lees en zie wat de mensen aan het doen zijn. Maar zolang er een mogelijkheid is om te handelen en te veranderen, is er enige hoop voor mij om optimistisch te blijven.