Waar denk je aan als je het woord ‘aarde’ hoort? Het is moeilijk je niet een bol in de ruimte voor te stellen. Dergelijke beelden zijn niet van de laatste decennia, maar spelen al sinds ten minste de zeventiende een achttiende eeuw een belangrijke rol in onze verbeelding. Bij pogingen van wetenschappers om te begrijpen hoe God de aarde had geschapen, waren afbeeldingen destijds dé sleutel om tot nieuwe inzichten te komen. Auteurs waren hier ook expliciet mee bezig: de Engelsman Thomas Burnet en de Nederlander Willem Goeree ontwikkelden aan het einde van de zeventiende eeuw bijvoorbeeld allerlei visualisaties om het effect van de zondvloed op de aarde te kunnen onderzoeken. Geloof, geologie en beeld kwamen op die manier samen. Dit blijkt uit het promotieonderzoek van historicus Wouter de Vries die tekst en beeld op innovatieve wijze met elkaar in verband bracht en laat zien dat afbeeldingen fungeerden als ‘denkinstrumenten’, en een essentieel onderdeel waren van de manier hoe wetenschappers (toen natuurfilosofen genoemd) kennis vergaarden over de natuur én de schepping. Hij promoveert 15 september aan de Vrije Universiteit Amsterdam.
Het onvoorstelbare voorstelbaar gemaakt
Hoe bestudeer je dat wat je niet kunt zien? Die vraag hield filosofen, historici en wetenschappers in de zeventiende eeuw druk bezig. Met microscopen en telescopen ontdekte men nieuwe ‘werelden’, maar onze eigen wereld bleef moeilijk voorstelbaar. De Vries: “Dat de aarde rond is, dat was geen nieuws. Maar hoe zag zij eruit, en hoe 'werkte' zij? Waar komt al dat water van de zondvloed vandaan, en hoe kan het dat we fossielen van zeewezens vinden in de hoogste gebergtes? Samen met kunstenaars maakten wetenschappers honderden illustraties van de aarde. Bijvoorbeeld als ruwe bol in de ruimte, van binnen net een ui, opgebouwd uit lagen. De belangrijkste vraag in mijn onderzoek was dan ook: Zijn het mooie beelden bij hun geleerde werken, of speelden de afbeeldingen nog een belangrijkere rol?”
De zondvloed en een gebroken aarde
We denken vaak dat veel van onze wetenschappelijke kennis ontstaan is toen geloof en wetenschap uit elkaar groeiden. Maar veel van onze kennis over hoe de aarde werkt is ontstaan in een religieuze context. De Vries: “Het idee dat de beweging van aardlagen verantwoordelijk zijn voor de vorming van bergen komt namelijk óók terug in theorieën over de zondvloed. Willem Goeree’s Voor-Bereidselen tot de Bybelse Wysheid (1690) is een prachtig voorbeeld van hoe een Bijbelse geschiedenis hand in hand kan gaan met de nieuwste theorieën over de geologie, een woord dat toen nog niet eens in zwang was. Waar bergen voor ons een mooie vakantiebestemming zijn, vormen ze voor Goeree juist littekens op het ooit perfecte gelaat van de aarde, achtergelaten door de zondvloed. Een ramp die in de zeventiende eeuw voor veel van deze wetenschappers een fysieke werkelijkheid was, en waarbij het beeld van de aarde net als bij de klimaatcatastrofe nu een centrale rol speelt.”
Beeld en wereldbeeld
We kunnen niet in de geest van deze mensen kijken, maar gelukkig hebben ze van alles nagelaten. Op basis van talloze boeken en afbeeldingen uit de zeventiende en achttiende eeuw kunnen we ons letterlijk een beeld vormen van hoe men in die periode nadacht over de aarde. Het onderzoeken van de rol van beeld in relatie tot de tekst is daarbij essentieel, tot in de fijnste lijntjes. De Vries: “De laatste decennia hebben historici steeds meer aandacht voor beelden, en niet meer uitsluitend voor tekst. Mijn onderzoek neemt dat een stap verder, en laat zien dat als we beelden serieus nemen als onderzoeksobject, ze ons veel kunnen leren over de geschiedenis van het Europese denken. En in dit geval, over een letterlijke verandering van ons wereldbeeld.”
Afbeelding: De aarde zonder water getoond, zodat haar gebroken gelaat duidelijk zichtbaar is. Uit Willem Goeree, Voor-Bereidselen tot de Bybelse Wysheid (1690). Collectie Rijksmuseum Amsterdam, RP-P-1916-404.