‘Voor de actieve betrokkenheid van het Amsterdamse stadsbestuur bij het commerciële systeem van koloniale slavernij en de wereldwijde handel in tot slaaf gemaakten bied ik, namens het college van burgemeester en wethouders, excuses aan,’ zei burgemeester Femke Halsema in 2021 tijdens de herdenking van het slavernijverleden in Amsterdam. Deze excuses waren een gevolg van onderzoek naar het slavernijverleden van de stad Amsterdam waarvoor ook VU-wetenschappers de archieven in doken. Die archieven zitten vol met informatie over het verleden, maar hoe kun je wijs worden uit alle cijfers en administratie? En hoe zorg je ervoor dat we niet alleen de economische kant van het slavernijverleden belichten, maar ook meer leren over het leven van slaafgemaakten?
Kapitalisme in historische markten
VU-hoogleraar Mondiale, Economische en Sociale Geschiedenis Pepijn Brandon leidde het project en onderzoekt daarnaast de sociaal-economische en sociaal-historische aspecten van het slavernijverleden. Centraal in zijn onderzoek staat de relatie tussen machtsverhoudingen en kapitalisme. ‘Vaak wordt gedacht dat kapitalisme lijnrecht tegenover dwang staat, omdat marktregulatie van toepassing is,’ vertelt Pepijn Brandon. ‘Maar in de historische markten is juist dwang terug te vinden. Slavernij is hier een duidelijk voorbeeld van. Misschien was slavernij wel het eerste systeem van wereldwijde productie waarin elke schakel keihard bedrijfsmatig werd aangepakt. Van het roven van mensen aan de kust van West-Afrika tot aan de enorme transnationale investeringsstromen om de plantagesector op te bouwen. En denk ook aan heel gereguleerde verzekeringspraktijken voor de slavenhandel en de koloniale goederenhandel met een uitgespreid netwerk tussen producenten en consumenten. Dit was een modern systeem van internationale handel gefundeerd op de meest gruwelijke vormen van uitbuiting en dwang.’
Maar hoe ontrafel je dan de details van wat er plaatsgevonden heeft in het slavernijverleden? Brandon duikt hiervoor in de archieven, en combineert verschillende typen bronnen en onderzoek. ‘De archieven die betrekking hebben op slavernij zijn ontzettend rijk. Natuurlijk zou je altijd meer willen weten, en ligt de grote nadruk ook op stukken die gemaakt zijn vanuit de koloniale bestuurders. Maar zelfs zonder stukken vanuit het perspectief van de tot slaafgemaakten, valt er veel af te leiden uit deze archieven. Ik denk aan het archief van de MCC – de Middelburgsche Commercie Compagnie – een van de grootste private slavenhandelaars in de achttiende eeuw in Nederland. Dat bevat een schat aan informatie over slavenreizen. Bijvoorbeeld scheepsjournalen, maar ook leverantiebonnetjes van elke leverancier die betrokken was bij zo’n reis. Dus dat netwerk kun je goed in kaart brengen. Tussen de regels door vind je veel gegevens die iets vertellen over de gruwelijke omstandigheden aan boord, en de manier waarop slaafgemaakten daarop reageerden.’
Economie tegenover menselijkheid
Oudere studies van slavernij gingen vaak puur over de bedrijfsvoering, maar namen niet mee wat er op de slavenschepen en de plantages zelf gebeurde. Pepijn Brandon gaat op zoek naar de data achter de data: ‘Je komt de casussen die we analyseren vaak tegen vanuit een hele brute, economische kant. In de boekhouding van een bedrijf gaat het over winst- en verliesrekeningen en cijfers. Terwijl er op de plantages gruwelijke mishandelingen van mensen plaatsvonden. Ik denk dat historici in het verleden vaak bijna kritiekloos dat cijfermatige perspectief overnamen als ze erover schreven. Hoeveel winst of verlies werd er gemaakt?’
‘Ik denk dat we nu veel bewuster bezig zijn met de menselijke impact en daardoor een betere kijk op de bronnen gekregen hebben. Want het is niet zo dat de boekhoudingen geen informatie geven over de realiteit van de slavernij; die is alleen ondergeschikt gemaakt aan de cijfers. In dit systeem functioneerden mensen als onderpand voor leningen bijvoorbeeld. Je vindt dan een lijst uit de boekhouding met vijftig slaafgemaakten die als onderpand dienden, waarbij kenmerken en waardes worden toegekend, waarbij wordt gezegd: “Deze persoon is 150 gulden waard, want is een gezonde man; deze persoon is 80 gulden waard, want hij is oud en ziek.” Dat is een proces van ontmenselijking, maar het is voor een deel de taak van historici om daarin het menselijke weer terug te lezen. Om die ontmenselijking niet over te nemen, maar juist te bestrijden, en de menselijke kant te laten zien, inclusief de gruwelijke en onderdrukkende kant van dat verleden.’
Zaken die je raken
Dat is soms gemakkelijker gezegd dan gedaan. Pepijn Brandon vertelt: ‘Het zijn natuurlijk thema’s die je raken op het moment dat je er onderzoek naar doet. Toen ik als wetenschapper begon, was de overheersende toon in de Nederlandse literatuur nog best bagatelliserend. In de trant van: “Het valt wel mee met die Nederlandse slavernijgeschiedenis.” Dat raakte me op zichzelf al heel erg, omdat je bij elke doos die je opentrekt verhalen over gruwelijke mishandeling tegenkomt. Fysieke mishandeling, psychische mishandeling en ook seksueel misbruik. Een zaak die me ontzettend raakte, was van een administrateur die zeventien jonge meisjes en vrouwen misbruikte op de plantage waar hij opzichter was. Hij werd uiteindelijk weggestuurd en veroordeeld door de rechtbank tot een geldboete wegens "wanbeheer". Dat onrecht trof me heel erg.’
‘Tegelijkertijd kom je ook bewonderenswaardige of hoopvolle dingen tegen. Toen ik onderzoek deed naar sociale onrust in Paramaribo rond 1740, zag ik verhalen van slaafgemaakten die er alsnog alles aan deden om hun eigen gebruiken overeind te houden en hun eigen levens te leiden. Die hun overleden familieleden eerden op manieren die verboden werden door het koloniale bestuur. Die voor een aantal dagen de plantages wisten te ontvluchten en weggingen om plezier te hebben, niet slechts om in leven te blijven. Die verhalen laten ontzettend veel veerkracht zien.’
‘Een prachtig verhaal vond ik dat van een witte ex-soldaat die een illegale bar opende in Paramaribo en werd veroordeeld door het koloniale bestuur omdat hij daar herhaaldelijk schonk aan zwarte Surinamers – wat verboden was bij wet. Uit zijn verhoor blijkt duidelijk dat hij de vervolging onterecht vond, omdat hij niet begreep wat er verkeerd was aan zijn daad. De koloniale geschiedenis is een geschiedenis van ontmenselijking, maar ook van mensen die desondanks tegen het systeem ingaan en daarmee de grenzen van het systeem opzoeken. En ik denk dat het heel belangrijk is om alle kanten van het verhaal te zien en te laten zien.’
