Minister Faber kondigde in augustus een asielcrisis af, mede door het recordaantal asielaanvragen van 38.377 in 2023. Een cruciale vraag in het asielproces blijft echter: hoe bepaal je de waarheid? Tanja van Veldhuizen, rechtspsycholoog aan de Vrije Universiteit Amsterdam, richt zich in haar onderzoek op de uitdagingen rondom waarheidsvinding binnen dit proces.
Hoe bepaal je de waarheid?
Van Veldhuizen, gespecialiseerd in waarheidsvinding binnen juridische processen, onderzoekt hoe de Immigratie- en Naturalisatiedienst (IND) waarheidsgetrouwe informatie kan vergaren om te beslissen of een asielzoeker mag blijven. In de nieuwste aflevering van de VU-podcast bespreekt ze deze complexe en vaak bekritiseerde procedure. Het proces begint bij het “aanmeldgehoor”, waar de asielzoeker vertelt wie hij of zij is, wat het land van herkomst is en hoe diegene naar Nederland gereisd is. Dit wordt gevolgd door een “nader gehoor” waarin het asielmotief uitgebreid wordt besproken. Waarom is iemand naar Nederland gevlucht en waarom denkt diegene dat er internationale bescherming nodig is? Van Veldhuizen legt uit dat medewerkers de geloofwaardigheid van asielaanvragen in veel gevallen beoordelen op basis van verhalen zonder documenten of bewijsstukken. Dat maakt de procedure uitdagend, aldus van Veldhuizen: ‘Hoe kan je de waarheid achterhalen als er nauwelijks tastbare bewijzen zijn en je afhankelijk bent van verhalen?’
De psychologische complexiteit van waarheidsvinding
Van Veldhuizen kijkt met haar onderzoek specifiek naar de menselijke factor in dit juridische proces: Hoe maak je een zorgvuldige inschatting van de waarheid wanneer je afhankelijk bent van het verhaal van een persoon zonder officiële documenten? Haar specialisatie binnen de rechtspsychologie richt zich op waarheidsvinding in juridische procedures, waarbij cognitieve processen een centrale rol spelen. ‘In gehoorgesprekken gaat het om de manier waarop asielzoekers hun verhaal vertellen en hoe ze belangrijke details en emoties overbrengen. We zien dat sommige bevolkingsgroepen van nature minder uitgebreid vertellen. Dat kan leiden tot misinterpretaties, met mogelijk ernstige gevolgen voor hun toekomst,’ legt Van Veldhuizen uit.
De basis van haar werk is het onderzoeken van de afwegingen die horen- en beslismedewerkers bij de IND moeten maken. ‘Ik doe onderzoek naar de manier waarop het horen en beslissen op dit moment gebeurt. Aan de ene kant leg ik de werkwijze langs de lat van rechtspsychologie; Hoe krijg je nu eigenlijk goede informatie van mensen? En hoe zorg je dat deze informatie valide is? Aan de andere kant kijk ik ook naar de indicatoren die gebruikt worden in het beslisproces. Zijn die valide?’
Medewerkers bij de IND zijn getraind om de consistentie en het detailniveau van verhalen te beoordelen. Dit wordt echter bemoeilijkt doordat herinneringen aan traumatische gebeurtenissen vaak onvolledig of verwarrend zijn. Van Veldhuizen legt uit dat de IND nieuwe richtlijnen heeft ingevoerd waarbij documenten een belangrijkere rol spelen dan voorheen. ‘Het probleem is dat veel asielzoekers simpelweg niet beschikken over documenten. Deze mensen kunnen vaak niet meer aan officiële stukken komen, en daardoor kan hun verhaal buiten beschouwing blijven,’ vertelt ze. ‘Dit, stelt ze, maakt het voor medewerkers moeilijker om een afgewogen besluit te nemen.’
De rol van rechtspsychologie in beleidsadvies
Van Veldhuizen onderstreept de behoefte aan trainingsprogramma’s voor IND-medewerkers. Met name voor hoor- en beslismedewerkers die ook de minderjarigen asielzoekers horen en daarover beslissen. In een masterclass, die zij regelmatig geeft, worden medewerkers opgeleid om met culturele verschillen om te gaan en niet direct te twijfelen aan de geloofwaardigheid van een asielzoeker als deze minder consistent is. ‘Je leert om indicatoren zoals detailniveau en consistentie in context te plaatsen, zodat mensen eerlijker beoordeeld worden,’ legt ze uit.
Een afweging tussen waarheid en efficiëntie
Het nieuwe asielbeleid roept niet alleen ethische vragen op, maar maakt ook het werk van de IND mogelijk eenvoudiger, stelt Van Veldhuizen. Door de focus op documenten boven verhalen wordt de bewijsvoering namelijk objectiever en eenvoudiger meetbaar, maar is het proces nog steeds eerlijk? ‘Strikt gezien wordt de bewijsvoering simpeler, maar leidt dit ook echt tot rechtvaardigere beslissingen?” vraagt Van Veldhuizen zich af. Haar onderzoek toont aan dat het beoordelen van verhalen en de waarheid vinden complex blijft, juist omdat het proces niet louter een juridische, maar vooral een menselijke inschatting vereist.
De juridische wetenschap kan, door het bieden van nieuwe inzichten, bijdragen aan een afgewogen beleid. ‘We kunnen de waarheid nooit volledig kennen, maar we kunnen ons beoordelingsproces zo inrichten dat we rechtvaardiger beslissingen nemen,’ zegt Van Veldhuizen. Uiteindelijk hoopt dat zij haar bevindingen bijdragen aan een eerlijker en menselijker asielbeleid, waarin zowel efficiëntie als rechtvaardigheid worden gewaarborgd.
