Wat is uw vakgebied?
Ik ben in 1989 afgestudeerd als Slavist en heb sinds mijn achttiende interesse in de Russische literatuur. Ik geef zowel Russische taallessen als colleges over Russische en Oekraïense literatuur. Daarnaast begeleid ik al sinds eind jaren ‘80 reizen. Ik ben regelmatig in Rusland, Wit-Rusland en Oekraïne geweest en heb ook een jaar in Moskou gestudeerd. Vorige maand heb ik een reis naar de Kaukasus begeleid. Aangezien er veel Russischtaligen wonen en belangrijke Russische schrijvers prachtig werk hebben geschreven dat zich afspeelt in de Kaukasus, komt mijn kennis van het Russisch en de Russische literatuur goed van pas.
Hoe is uw interesse in Russische literatuur ontstaan?
Mijn interesse is in hoge mate beïnvloed door het feit dat ik half Russisch ben. Mijn moeder was Russisch en ik herinner me haar glimlachend op de bank, terwijl ze een Russisch boek in haar hand had. Dat wekte mijn nieuwsgierigheid naar de inhoud van die boeken. Opgegroeid in de jaren ‘60 en ‘70 was het destijds niet erg gunstig om Russisch te zijn in Nederland. Daarom heeft mijn moeder ons niet specifiek Russisch opgevoed, dus ik heb de taal niet van huis uit geleerd. Mijn moeder wilde echt dat we Nederlanders waren, en ik begrijp dat volkomen, gezien de Koude Oorlog die in die tijd gaande was. Mijn moeder voelde dat ze altijd met enige argwaan werd bekeken. Zou ze heulen met de communisten? Zou ze een spionne voor de USSR zijn? Hoewel die argwaan later met Gorbatsjov en de Perestrojka hier in Nederland veel minder voelbaar werd, wilde ze toch niet dat wij zouden opvallen als Russischtalig gezin.
Wat is er veranderd in uw vakgebied in de afgelopen decennia?
Voor mijn gevoel is mijn vakgebied de afgelopen decennia redelijk onveranderd gebleven, maar dat geldt niet voor de geschiedenis: de perestrojka, de openheid onder Gorbatsjov, de moeilijke jaren '90 en uiteindelijk de val van de USSR. Dit heeft ertoe geleid dat er veel literaire en historische archieven zijn geopend, waardoor er interessante nieuwe Russische literatuur over de Stalintijd is ontdekt. Echter, met name door de annexatie van de Krim in 2014 en daarna de inval in Oekraïne in 2022 is er nationaal en internationaal binnen het vakgebied van Russische literatuur enorm veel beroering ontstaan onder experts.
Welke invloed heeft de inval in Oekraïne gehad op uw vakgebied?
De belangrijkste vraag die nu wordt gesteld, is: waarom wordt de Russische literatuur niet gezien als die van een imperialistische grootmacht? Een imperium dat zijn buren terroriseerde, met geweld inlijfde, en de bewoners onderdrukte en russificeerde en dat nu nog steeds doet? En waarom wordt er niet nader onderzocht hoe schrijvers en dichters via hun werk hebben bijgedragen aan dit imperialistische beleid? Bijvoorbeeld, Poesjkin wordt geprezen om zijn geweldige liefdesgedichten, maar hij heeft ook in zijn werk de imperialistische en wrede tsaar Peter de Grote verheerlijkt. Russische literatuurdocenten in Rusland zelf vinden dat prachtig en brengen dat vaak kritiekloos over aan hun studenten of leerlingen.
Bij buitenlandse slavisten overheersen nu de ongemakkelijke gevoelens hierover. Men pleit ervoor dat Russische literatuurspecialisten veel onderzoek gaan doen naar het blootleggen van het koloniserende beeld dat via de romans en verhalen over Oekraïne en Wit-Rusland is ontstaan. Zo heeft Gogol prachtige Oekraïense volksverhalen geschreven, maar docenten leggen vaak de nadruk op het komische effect ervan. Vooral Oekraïense experts en schrijvers wijzen er nu op dat hij daarmee een negatief stereotype heeft gecreëerd, een denigrerend beeld van de Oekraïner als domme boer die een krakkemikkig taaltje spreekt. Zij pleiten ervoor dat docenten Russische literatuur in hun lessen oog hebben voor een kritische lezing van Gogol vanuit het perspectief 'welk negatief beeld van de Ander creëert de schrijver hier?'
De invloed van deze kwestie is dus zeer significant geweest en is nog steeds aanwezig. Er zijn ongeveer 1.500 vakgroepen Russische Taal en Literatuur over de hele wereld, en je kunt wel zeggen dat ze allemaal door elkaar geschud zijn. Direct na de inval in Oekraïne ontstond er grote consternatie: hulpacties werden op touw gezet en docenten, professoren en studenten probeerden de vluchtelingen uit Oekraïne waar mogelijk te helpen door te tolken en te vertalen. Docenten vroegen zich vertwijfeld af hoe ze zelf die invasie totaal niet hebben zien aankomen.
Tegelijkertijd ontstond er wel een tweespalt: sommige in Rusland geboren docenten die aan Europese universiteiten werken, kozen ervoor om toch geheel of gedeeltelijk te geloven in de Russische propaganda over Oekraïne en de vermeende agressieve rol van de NAVO, en zij keerden zich tegen Oekraïne. In Nederland is dat naar mijn weten niet veel aan de orde, ik heb deze verhalen vooral gelezen over andere landen. Maar een constante nu is wel de luide roep om meer aandacht te besteden aan het zogenaamde ‘de-kolonaliseren’ van de Russische literatuur. Als ik dus moet zeggen wat er veranderd is in mijn vakgebied, is dit het wel, omdat hier nu veel aandacht voor is.
Hoe gaat u er in een cursus mee om als mensen daar vragen over stellen of kritisch over zijn?
Daar praten we over. In mijn cursussen blijf ik me bezighouden met dezelfde literaire thema’s als voor de inval, dat is niet veranderd. Ik probeer verbanden te leggen tussen de literatuur en maatschappelijke ontwikkelingen op bepaalde concrete locaties, dat is altijd een passie van mij geweest. Ik ging zelf vaak reizen en wandelen op plaatsen waar literaire personages hun avonturen beleefden. En ik heb diverse van dit soort literaire reizen bedacht en begeleid. Helaas kan ik dit nu eigenlijk niet meer doen, immers door de oorlog kunnen we niet meer naar Rusland en Oekraïne toe. Maar ik kan ook mijn cursussen niet meer opzetten als een virtuele reis door een prachtig land. Dat voelt voor mij als een achterhaald perspectief van een naïeve docent Russische literatuur.
Wat houdt het voor u in om een nieuw perspectief te hanteren?
Door de leugens, de agressie van Rusland en door de manier waarop het huidige regime ook de Russische literatuur inzet in hun propaganda voel ik me uitgedaagd om me meer bezig te houden met het ontmaskeren van hun propaganda en met het de-koloniseren van de Russische literatuur. Lezen we nu bijvoorbeeld het vroege werk van Gogol, dan zoom ik beslist in op twee invalshoeken: ik breng het komische aspect van de verhalen onder de aandacht, maar ga ook in op ook het effect daarvan, namelijk het negatieve, denigrerende koloniale beeld van Oekraïners. Daaraan hebben de verhalen van Gogol mede bijgedragen en Oekraïners moeten zich daarvan nu nog steeds bevrijden.
Wat hoopt u uw cursisten mee te geven tijdens uw lessen?
Ik hoop vooral dat ik mijn cursisten kan enthousiasmeren om te genieten van de prachtige Russische romans en gedichten, en vooral ook om ze kennis te laten maken met de literatuur uit en over Oekraïne en Wit-Rusland. Ik wil ze stimuleren om nieuwe schrijvers en dichters te ontdekken en om vanuit een andere invalshoek te herlezen. Ik wil dat ze ontdekken hoe er in Rusland (voornamelijk in de negentiende en twintigste eeuw) en in Oekraïne (zowel in het verleden als in het heden) geleefd en gedacht werd. Persoonlijk verafschuw ik het huidige Rusland met zijn militarisme, maffiose en fascistische politiek, evenals de onverschilligheid die onder de bevolking lijkt te heersen ten opzichte van het geweld tegen Oekraïne. Voor mij zijn er eigenlijk twee Ruslanden: de huidige maffiastaat die ik haat, en het prachtige Rusland waar geweldige literatuur, muziek en kunst werd en ook nu nog wordt gemaakt. Dat is het Rusland waar goede, beschaafde mensen wonen die verlangen naar vrijheid van meningsuiting en democratie, die vreedzaam willen samenleven met hun buren, en die de oorlog en het geweld jegens hun buren verafschuwen en afkeuren.
Sinds de inval in Oekraïne wil ik vooral met mijn cursisten de vraag verkennen of en hoe de Russische literatuur bijdraagt aan het imperialisme en kolonialisme van Rusland. Samen met mijn cursisten wil ik stilstaan bij de beelden die in de literatuur worden geschetst van ’de Ander’ - de bewoners van door Rusland met geweld gekoloniseerde gebieden zoals Oekraïne, Wit-Rusland en de Kaukasus.
Wat maakt lesgeven voor HOVO leuk?
Ik vind het ontzettend leuk om met de cursisten van HOVO over literatuur te praten, om te discussiëren over schrijvers uit Rusland en Oekraïne, en om ze te enthousiasmeren om bepaalde literatuur te ontdekken en te gaan lezen. Samen bespreken we gelezen fragmenten en verdiepen we interpretaties. Nederlandse lezers die nooit in Rusland zijn geweest, missen soms de betekenis van bepaalde gebeurtenissen en details tijdens het lezen, en ik vind het geweldig om dat dan toe te lichten en zo de leeservaring van mijn cursisten te verrijken. Vaak kom ik zelf ook tot nieuwe inzichten tijdens mijn cursussen, juist omdat HOVO-cursisten veel levenservaring meebrengen en vaak al veel Russische literatuur hebben gelezen.
Welke cursussen gaat u binnenkort geven en wat kunnen mensen hiervan verwachten?
Op 15 augustus start de cursus De oorlog heeft geen vrouwengezicht, over het werk van de schrijfster en Nobelprijswinnaar (2015) Svetlana Alexijevitjs. Zij is geboren in Oekraïne, maar is opgegroeid en woonachtig in Wit-Rusland. Maar ze is Russischtalig, heeft gewoond en gewerkt in de USSR en de Russische Federatie. Deze cursus biedt meer inzicht in het land Wit-Rusland en hoe dit zich verhoudt tot haar grote broer Rusland. Dat thema benader ik vooral vanuit wat we lezen over de mensen die in Wit-Rusland wonen, dus niet zozeer vanuit de geschiedenis. Het werk van Alexijevitsj leent zich goed voor die benadering, vanwege haar werkwijze.
Svetlana Alexijevitsj heeft een hele specifieke schrijfstijl. Ze schrijft eigenlijk romans die geen fictie genoemd kunnen worden. Voor haar eerste roman uit 1983 voerde ze jarenlang gesprekken met Russische vrouwen die tijdens de Tweede Wereldoorlog naar het front gingen als piloot, scherpschutter of commandant van de luchtafweer. Ze nam de gesprekken op en transcribeerde die geluidsopnamen. En componeerde van fragmenten uit de gesprekken een prachtig, huiveringwekkend boek over de Tweede Wereldoorlog dat als een bom insloeg onder de Russische lezers. Er zijn alleen in Rusland twee miljoen exemplaren van verkocht. Door tientallen tot honderden authentieke stemmen te laten horen, ontstaat er een koor waarin allerlei nuances en dissonanten over de werkelijkheid doorklinken.
Dit najaar staan De Broers Karamazov van Fjodor Dostojevski op het programma. Dit is een ander soort cursus dan de zomercursus: hier zoom ik juist in op een klassieke roman van een klassieke schrijver. Dit type cursus noem ik ‘onder de loep’, of ‘de klassieken afstoffen’. Heel vaak hebben mijn cursisten die klassieke schrijvers zoals Dostojevski wel in de kast staan en hebben ze hem heel lang geleden gelezen. Ze voelen de behoefte om zich er opnieuw in te verdiepen en om over interpretaties te praten. In de cursus ga ik een aantal dingen samen met de cursisten uitzoeken: Welke diepere thematiek ligt er onder het uiterlijk nogal banale verhaal over de vader en zijn vier zonen die voortdurend ruzie maken onder andere over geld en vrouwen? Welke sleutelpassages kunnen we in de roman aanwijzen die belangrijk zijn voor de religieuze thematiek, voor de thematiek over goed en kwaad? Welke personages staan voor welke ideeën? Hoe is de polyfonie in de roman te analyseren, te begrijpen?
Ook besteed ik aandacht aan de man Dostojevski: zijn liefdes, zijn persoonlijke leven, zijn opvattingen op grond van zijn eigen dagboeken. Samen met de deelnemers gaan we kijken naar waar de roman zich afspeelde: in een klein provinciestadje, waar Dostojevski ook zelf gewoond heeft. Wat speelde in de toenmalige negentiende-eeuwse maatschappij om hem heen aan ontwikkelingen, wat zijn de komische aspecten van de roman, welke interpretaties leveren diverse Dostojevski-experts uit binnen- en buitenland? Kortom, het zal wel een uitdagende cursus worden, denk ik zo! Ik heb er zelf veel zin in.
Wilt u meer weten over de cursussen van Judith Janssen?
- Cursus De oorlog heeft geen vrouwengezicht - een stem uit Wit-Rusland
startdatum: 15 augustus | uiterste aanmelddatum: 8 augustus - Cursus De Broers Karamazov van Fjodor Dostojevski onder de loep (fysiek)
startdatum: 29 september | uiterste aanmelddatum: 24 september - Cursus De Broers Karamazov van Fjodor Dostojevski onder de loep (online)
startdatum: 2 oktober | uiterste aanmelddatum: 24 september
Bekijk ook het korte flitscollege dat HOVO Amsterdam in 2022 opnam.