Docent uitgelicht: Peter Demant

Wat is uw vakgebied?
Drie-in-één: Hedendaagse geschiedenis, Midden-Oosten en Islam, en Internationale Betrekkingen. Ik heb Contemporaine Geschiedenis gestudeerd aan de Universiteit van Amsterdam en mij gespecialiseerd in het Israëlisch-Palestijnse conflict. Daarna heb ik tien jaar in Jeruzalem gewoond. Daar hield ik mij bezig met vredesonderzoek en -activisme en verbreedde mijn studieterrein naar het Midden-Oosten in ruimere zin en naar de dilemma’s die de moderniteit binnen de Islam teweegbrengt. Vervolgens heb ik bijna twintig jaar gedoceerd aan universiteiten in Brazilië. In diezelfde periode heb ik mij geschoold in Internationale Betrekkingen. Hoewel ik het nooit zo gepland had, ben ik dus eigenlijk een soort manusje-van-alles geworden.

Wat is er veranderd in uw vakgebied in de afgelopen decennia?
Een minimaal solide antwoord op deze vraag gaat het kader van ons gesprek uiteraard vér voorbij. Aan een paar héél algemene opmerkingen wil ik mij echter wel wagen. Net als de wereld in het echt, is ook het vakgebied van de geschiedenis gedekoloniseerd. Er is tegenwoordig meer aandacht voor het verhaal van de onderdrukte, de uitgeslotene, de ander. Postmodern relativisme heeft ingehakt op de oudere soms verheerlijkende nationale geschiedenissen. Eurocentrisme is ‘uit’ en postkoloniale benaderingen ‘in’. Dat slaat ook wel eens door en die overdrijving roept op haar beurt reacties op. In het Midden-Oosten was het conflict rond Israël lange tijd vrijwel de enige in het Westen zichtbare hete aardappel. Lang lag de sympathie eerder bij de Joodse Staat. Daar is al geruime tijd geleden een kentering in gekomen, en ook die slaat soms door. Maar belangrijker is dat het Midden-Oosten zoveel groter is, met een veelvoud aan eigen problematieken, en bovenal de veel grotere invloed van de godsdienst. En de Islam strekt zich natuurlijk veel verder uit dan de Arabische wereld. Vroeger bekeken veel waarnemers die heksenketel door een oriëntalistische bril: fascinatie mengde zich met misprijzen. Tegenwoordig zie je ook hier een grotere ontvankelijkheid voor de ervaring van binnenuit. En ja, ook dat gaat soms gepaard met een veel te vergoelijkende ’verdraagzaamheid voor het onverdraaglijke’.

Op gebied van de internationale betrekkingen, ten slotte, is het oude ‘Grote Verhaal’ eveneens ter ziele. Er waren een paar elkaar bestrijdende paradigma’s. Maar sinds het einde van de Koude Oorlog verkeren de oude ideologieën van realisme, liberalisme en marxisme in crisis. De ontwikkelingen gaan zo snel – denk aan de verbroken belofte van ‘het einde van de geschiedenis’, of aan de opkomst van China, of aan de onoverzienbare implicaties van een out-of-control A.I. – dat zelfs professionals het spoor bijster lijken. We worden overspoeld met tegenstrijdige informatie, en kunnen niet op adem komen om die te verwerken. Dat is wel even anders dan de heldere kaders die we ooit op school leerden.

Wat vindt u binnen uw vakgebied het interessantste onderwerp om met cursisten te delen?
Ontwikkelingen die in tijd of ruimte veraf lijken, blijken in het hier en nu door te werken. Maar dat inzicht ontstaat niet vanzelf. We hebben het al enige tijd over globalisering. Maar dan zien we ‘opeens’ in een aantal onderling zeer verschillende landen de haast gelijktijdige opkomst van tegenovergestelde, rechtse, populistische, nationalistische, zelfs antidemocratische tendensen. Hoe verklaar je dat? Of: tienduizenden Russische soldaten sneuvelen in een nodeloze oorlog, maar Russische burgers laten het passief over zich heen komen, hoe kan dat? Niet iedereen denkt daarbij aan onderliggende langetermijnfactoren. Bijvoorbeeld hoe de vorm van de werelddelen ons verleden en heden hebben bepaald. Of hoe in verschillende landen en regio’s uiteenlopende traditionele en moderne verhoudingen binnen families of groepen tot tegenovergestelde culturele en politieke gevolgen kunnen leiden. Of hoe godsdiensten en levensbeschouwingen tegenstrijdige lessen leren over hoe om te gaan met de ander, en hoe die verschillen op hun beurt weer nieuwe manieren van denken mogelijk - of juist onmogelijk! - maken. Ik probeer juist de structuren achter de wirwar van ogenschijnlijk onvoorspelbare gebeurtenissen zichtbaar te maken.

Waar gaat uw zomercursus ‘Samenzweringstheorieën’ over? Wat maakt dit onderwerp juist nú zo belangrijk?
Steeds meer mensen zoeken hun heil in buitenissige theorieën die alle mogelijke misstanden toeschrijven aan veronderstelde complotten van kwaadwillende krachten. Waarom? Eén suggestie is dat samenzweringstheorieën fungeren als een soort ’wetenschap voor anti-wetenschappers’. Specialisering en versnelling maken de wereld voor niet-specialisten steeds onoverzichtelijker. Er ontstaat vraag naar een eenvoudig verstaanbare en plausibele uitleg voor allerlei narigheid. De theorie die de achterliggende samenzwering ‘ontmaskert,’ wordt dan het aangeboden antwoord.

Maar eerst moet je natuurlijk wel duidelijk krijgen wat samenzweringstheorieën eigenlijk zijn. Dat gaat het gemakkelijkste door ze te onderscheiden van wat ze níet zijn: echte samenzweringen, echt wetenschappelijk toetsbare theorieën, ‘gewoon’ fake nieuws en dergelijke.

Ik kijk ook even naar de geschiedenis. Julius Caesar werd slachtoffer van een werkelijk gesmeed complot. Marilyn Monroe waarschijnlijk niet, maar zij is voor de wereldgeschiedenis uiteindelijk nogal onbelangrijk. Dat een geheim elite-netwerk van kannibalistische Satan vererende pedofielen in de Verenigde Staten een staatsgreep voorbereiden, had een onschuldig broodjeaapverhaal kunnen zijn, ware het niet dat bijna één op de vijf Amerikanen hierin gelooft! En hoeveel Russen geloven dat Oekraïne bestuurd wordt door een maffia van door het Westen in het zadel geholpen neonazi’s? Dat geeft meteen ook het belang van het onderwerp aan: alleen als je op kandidaat ‘D.T.’ stemt, of president ‘V.V.P.’ steunt, of in zijn naam een gewelddadige opstand of oorlog ontketent, aldus de theorie, geef je de ’goede’ krachten een kans om de ‘slechteriken’ uit te schakelen. De samenzweringstheorie moedigt ’gewone mensen’ dus aan iets te doen tegen de veronderstelde boosaard. En iets te kunnen doen geeft een gevoel van ertoe doen. Samenzweringstheorieën opereren niet in het luchtledige, maar komen op en functioneren in een specifieke maatschappelijke en politieke constellatie. Populistische politici, niet uitsluitend maar vooral van rechts, bedienen zich er dan ook graag van. In mijn cursus belicht ik waar ze vandaan komen, wie geneigd is er geloof aan te hechten, en waarom. Toch eindigt mijn zomercursus niet fatalistisch, maar juist met een blik op strategieën tegen samenzweringstheorieën.   

Wat maakt het lesgeven voor HOVO leuk?
Het HOVO-publiek stimuleert mij. De meeste deelnemers zijn zelf hoog opgeleid (en soms zéér kritisch!), maar ik doe mijn best om wat ik te vertellen heb voor iedereen toegankelijk en begrijpelijk te houden. Wat ik zelf geleerd heb vervolgens aan anderen over te dragen en te problematiseren, vind ik inherent zinvol. Dat geldt in nog sterkere mate als het thema niet alleen ter individuele verrijking is, maar gaat om dilemma’s die ons allen rechtstreeks aangaan!

In welk opzicht zijn uw cursussen uniek of waaraan ontlenen ze hun meerwaarde?
Ik probeer als docent niet alleen informatie te verstrekken maar ook te laten zien hoe zaken met elkaar samenhangen. De Universele Verklaring van de Rechten van de Mens was er in 1948 niet gekomen zonder de Holocaust. Oekraïne anno 2022 was niet gebeurd zonder het ideologische vacuüm dat de ineenstorting van de Sovjet-Unie had achtergelaten. Als historicus ga je altijd deterministisch te werk. Tegelijk mag je de rol van het toeval ook niet uitschakelen. Ik probeer in mijn onderwijs ook datgene te laten zien waarvan ik zelf niet zeker ben. Aan de Universiteit van São Paulo placht ik mijn studenten altijd op het verkeerde been te zetten. Als ze links waren, verplichtte ik ze rechtse auteurs te lezen. Waren ze rechts, dan zette ik linkse denkers op hun menu. Vandaag zie ik het nog steeds als mijn verantwoordelijkheid studenten te confronteren met standpunten die ze dwingen uit hun comfortzone te komen.

U leert mensen veel en een mens is immers nooit uitgeleerd. Is er iets waar u zelf nog meer over zou willen leren?
Er is zó veel! Als ik de gids doorblader, kom ik steeds cursussen tegen die ik graag zelf zou willen bijwonen. Maar als ik één vraagstuk zou noemen: ik zou beter willen begrijpen hoe ogenschijnlijk ‘normale’ mensen tot onmenselijk gedrag kunnen komen, en vooral: wat gedaan kan worden om ze terug te brengen tot personen die weer constructief deelnemen aan de maatschappij… zodat we ietsjes dichterbij een wereld komen die wij zonder schaamte kunnen overdragen aan onze kinderen!

Meer weten: maak kennis met Peter Demant
Op het HOVO YouTube kanaal vindt u een flitscollege van de docent, speciaal opgenomen voor HOVO Amsterdam, over de bijdrage van moslims aan een betere cohesie en meer weerbaarheid van Westerse samenlevingen.

Meer informatie over de cursus
Klik hier voor de cursus Samenzweringstheorieën. 
Startdatum: 3 juli 2023 | uiterste aanmelddatum: 26 juni 2023