Het bracht experts op het gebied van interlevensbeschouwelijk leren samen, zowel vanuit theorie als praktijk, en vaak op het snijvlak van beide. We kijken terug op een leerzame ochtend, met een volle zaal en geïnteresseerden uit diverse werkvelden, interessegebieden en levensbeschouwingen.
Het symposium werd in goede banen geleid door prof. dr. Gerdien Bertram-Troost (VU Amsterdam), hoogleraar Onderwijs in levensbeschouwelijk en pedagogisch perspectief en expert in de relatie tussen religie en onderwijs. Samen met prof. dr. Marianne Moyaert, die de thematische inleiding verzorgde, en prof.dr. Anke Liefbroer, die de afsluiting deed, was zij ook promotor van Hannah Visser.
Een kritische benadering van interlevensbeschouwelijk leren
Als aftrap schetst prof. dr. Marianne Moyaert (KU Leuven) het theoretische kader voor een kritische benadering van interlevensbeschouwelijk leren. Zij betoogde dat we kritisch moeten kijken naar machtsrelaties, zoals de manier waarop interlevensbeschouwelijk leren ingezet kan worden om islam als ‘problematische religie’ te labelen. Zonder deze kritische blik kan interlevensbeschouwelijk leren vooral in het voordeel werken van de meerderheid en de macht van de meest geprivilegieerde groep versterken.
Levensbeschouwelijk onderwijs in Vlaanderen
Prof. dr. Didier Pollefeyt (KU Leuven) nam ons mee in de voorgenomen herzieningen van het levensbeschouwelijk onderwijs in het Vlaamse regeerakkoord. Daarin zou de levensbeschouwelijke vorming in het Officieel Onderwijs worden vervangen door een overstijgend vak interlevensbeschouwelijke dialoog. Pollefeyt belichtte de spanningen en uitdagingen die dit plan, dat primair vanuit organisatorische en financiële overwegingen is opgesteld, met zich meebrengt. Kan een leerling in dialoog gaan als hij of zij niet eerst gevormd is binnen een traditie? Wat betekent dit plan voor leerlingen in minderheidsposities? En is het voorstel juridisch houdbaar? Hij onderstreepte het belang van een levensbeschouwelijke ‘thuistaal’ als vertrekpunt voor dialoog en pleitte ervoor interlevensbeschouwelijke competenties te integreren binnen de ‘thuislevensbeschouwing’.
Deel de Duif: samen tegen antisemitisme en islamofobie
Noa Duizend en Selma Boulmalf zijn twee van de vier joodse en islamitische jongeren die kort na 7 oktober 2023 het initiatief Deel de Duif hebben opgericht. Het afgelopen anderhalf jaar hebben zij dialogen gevoerd, gastlessen gegeven en gesproken met organisaties en de overheid. Hun doel is om gezamenlijk op te staan tegen antisemitisme en islamofobie in Nederland, zowel online als offline. In hun reflectie deelden ze gespreksregels en adviezen, zoals het zoeken naar overeenkomsten, ruimte maken voor emoties en accepteren dat er geen monopolie op de waarheid is. Zij riepen docenten en andere professionals op om ruimte te geven aan verschillende standpunten en hun eigen menselijke kant en afwegingen te laten zien.
Filmfragment en dialoog over machtsverhoudingen
Na een kort intermezzo waarin aanwezigen elkaar konden ontmoeten, vervolgde promovendus Kamel Essabane (Radboud Universiteit) het symposium met een fragment uit de film The Message (1976) – Ar-Risalah. In de film zien we hoe een groep volgelingen van de profeet Mohammed rond 613 n.C. vlucht naar Abessinië, waar een ‘rechtvaardige christelijke koning’ hen ontvangt. Dit fragment vormde de basis voor een gesprek over machtsverhoudingen en dialoog. Belangrijke elementen die naar voren kwamen, waren het creëren van een veilige sfeer, het verwoorden van een eigen standpunt, het benadrukken van overeenkomsten vóór verschillen, nederigheid, en de plicht om op te komen voor onderdrukten.
Schurende gesprekken in het onderwijs
De laatste inhoudelijke bijdrage zou worden verzorgd door Fien Ingelbrecht van Axcent, die er wegens ziekte helaas niet bij kon zijn. In haar plaats deelde dr. Janneke Stegeman (VU Amsterdam), publiek theoloog en facilitator van Emoena, haar prikkelende reflecties. Zij ging in op het belang van schurende gesprekken, ook met betrekking tot haar activistische werk bij het christelijk collectief tegen genocide in Gaza. Ze omschreef de spanning die ze ervaart om als docent je eigen standpunten te delen terwijl je tegelijkertijd een machtspositie hebt. Volgens haar vraagt een schurend gesprek om bereidheid om je eigen positionaliteit kritisch te bevragen, je standpunten uit te leggen en door middel van creatieve werkvormen, zoals improvisatietheater, vruchtbare schuring uit te nodigen. Stegeman benadrukte ook dat schuring niet voor iedereen hetzelfde betekent: mensen die te maken hebben met maatschappelijke uitsluiting kunnen er vaak niet voor kiezen om geconfronteerd te worden met andere perspectieven.
Panelgesprek: bruggen bouwen door schuring
Na de inhoudelijke bijdragen begeleidde prof. dr. Gerdien Bertram-Troost (VU Amsterdam) een panelgesprek met alle aanwezigen. Ze opende het gesprek met de vraag: Wat is er, naast wat al benoemd is in de bijdragen, verder nodig om bruggen te bouwen tussen mensen met verschillende levensbeschouwingen? In het panelgesprek kwam naar voren dat kunstvormen en theater drempelverlagend kunnen werken bij interlevensbeschouwelijke ontmoeting. Ook werd gesproken over ‘dialoogmoeheid’: het gevoel dat dialoog op zichzelf niet genoeg is om verandering teweeg te brengen. Voor maatschappelijke verandering zijn krachtige samenwerkingen en allianties tussen mensen met verschillende levensbeschouwingen nodig.
Reflectie en afsluiting
Prof. dr. Anke Liefbroer (Tilburg University) sloot het symposium af met een reflectie op de relatie tussen het symposium en het proefschrift van Hannah Visser. Zij benadrukte dat de maatschappelijke dimensies van interlevensbeschouwelijk leren, die in Hannah’s onderzoek moeilijk bleken te realiseren binnen interlevensbeschouwelijke initiatieven, in dit symposium juist centraal stonden. Dit symposium liet zien dat schuring niet tegenover bruggen bouwen staat, maar er juist een voorwaarde voor kan zijn – een inzicht dat ook in het proefschrift van Hannah Visser centraal staat. Lees hier meer over in het proefschrift The Impact of Interfaith Learning.