Sociale en journalistieke media spelen een grote rol deze verkiezingen. In het overtuigen van de slinkende groep zwevende kiezers, maar vooral in het motiveren van kiezers om naar de stembus te gaan. Bijna de helft van de Amerikanen ziet sociale media als belangrijke nieuwsbronnen (48%). Dat percentage ligt hoger dan bij het medium kranten (16%), maar komt overeen met televisie (51%), blijkt uit eerder onderzoek van het Digital News Report. VU-hoogleraar Politieke Communicatie Wouter van Atteveldt doet onderzoek naar het effect van sociale media op verkiezingen.
Het algoritme en het sociale network
Algoritmes zorgen ervoor dat gebruikers nieuwsberichten te zien krijgen die aansluiten bij hun interesses. Dit gebeurt doordat het algoritme kijkt naar X (het gedrag van de gebruiker, zoals eerder gelezen artikelen), Y (demografische gegevens, zoals locatie of leeftijd) en Z (de voorkeuren van andere gebruikers met vergelijkbare interesses). Als je deze voorselectie weghaalt, wordt het nieuws minder persoonlijk en daardoor vaak minder relevant voor de individuele gebruiker.
Van Atteveldt: ‘Er zijn goede redenen om kritisch te kijken naar de rol van sociale media in de politiek. Zelfs als het meeste nieuws uiteindelijk afkomstig is van journalistieke bronnen, neemt het algoritme van het sociale netwerk een deel van de poortwachtersrol van de journalist over - zonder de bijbehorende redactiestatuten en regulering die de onafhankelijkheid, kwaliteit en betrouwbaarheid van nieuws waarborgen. Daarnaast is nieuws op sociale media minder een gedeeld goed: het is niet duidelijk wie wat ziet op sociale media, wat het moeilijker maakt om politici af te rekenen op gedane uitspraken – van verbroken beloftes tot onwaarheden en ophitsing.’
Deze kritiek is niet nieuw en al na de Amerikaanse verkiezingen van 2016 was er gegronde vrees dat de verkiezingen beïnvloed waren. Onder andere door het verspreiden van nepnieuws via Facebook, al dan niet afkomstig van buitenlandse bronnen. Daarop had Meta, het moederbedrijf van Facebook, besloten om een zeer uitvoerige samenwerking aan te gaan met een groep (Amerikaanse) wetenschappers om onderzoek te doen naar de rol van sociale media in de verkiezingen van 2020. Alhoewel onderzoekers twijfelden over de onafhankelijkheid van dit onderzoek, gaf het wetenschappers wel de mogelijkheid om het platform te bestuderen en om er experimenten op uit te voeren. Daaruit bleek bijvoorbeeld dat het ‘uitzetten’ van het algoritme leidde tot een veel minder interessant platform voor gebruikers. Verhoudingsgewijs verschijnt er dan wel meer politiek nieuws, maar minder interactie met politieke content. Ook leidt het ontbreken van algoritmes tot meer nieuws van dubieuze bronnen.
Content verschillend voor gebruikers
Uit ander onderzoek binnen hetzelfde project bleek dat linkse en rechtse Facebook-gebruikers totaal andere content te zien kregen op hun tijdslijn. Alhoewel dit meer kwam door wie ze volgden dan door het algoritme, waren de resultaten wel tekenend: met name rechtse gebruikers zaten in een ‘bubbel’, waarin bijna al het door Facebook geïdentificeerde nepnieuws te vinden was. Vooral na de verkiezingen ging veel nepnieuws rond in rechtse kringen, met de bestorming van het Capitool op 6 januari 2021 als hoogtepunt. Klokkenluider Frances Haugen gaf eerder al aan dat Facebook tijdens de verkiezingen extra beveiliging aanbracht om nepnieuws te voorkomen, maar dat zij dit na de verkiezingen gelijk weer ongedaan maakten. Van Atteveldt: ‘Dit roept vragen op over verantwoordelijkheid voor de Capitoolbestorming, maar maakt ook dat we ons afvragen of Facebook dat ook voor Europese of Nederlandse verkiezingen zouden doen.’
‘Zonder samenwerking met platforms als Facebook komen wetenschappers niet aan de gegevens om basale vragen over het functioneren van diezelfde platforms binnen onze maatschappij en democratie te kunnen beantwoorden. Alhoewel het onderzoek in samenwerking met Facebook gedegen lijkt, blijft het een commercieel bedrijf dat zelf het initiatief en de randvoorwaarden van de samenwerking bepaalt, terwijl die samenwerking deels gericht is op controle van hetzelfde bedrijf’, aldus van Atteveldt.
Nieuw onderzoek met data-donatie
Een onderzoeksteam aan de VU onder leiding van Wouter van Atteveldt zal de komende jaren een geheel onafhankelijk onderzoek naar het functioneren van sociale media opzetten. Van Atteveldt geeft leiding aan een nieuw Horizon Europe project waarin zij gebruik gaan maken van data-donatie: ze vragen respondenten die meedoen aan het onderzoek om vrijwillig hun socialemediagegevens te doneren, die ze met behulp van de AVG (regeling bescherming van persoonsgegevens) kunnen opvragen bij socialemediaplatforms. Het onderzoeksteam bouwt een digitale tweeling van het mediasysteem met open source taalmodellen om de impact van regulering beter te kunnen voorspellen.
Wouter van Atteveldt: ‘Totdat platforms gedwongen worden om op zinvolle schaal gegevens met onderzoekers te delen is dit momenteel een van de weinige manieren om onafhankelijk onderzoek te doen naar het functioneren van sociale media tijdens verkiezingen. Gebeurtenissen tijdens en na de vorige Amerikaanse verkiezingen laten zien dat dat broodnodig is.’