Tekst: Shirley Haasnoot | Foto's: Yvonne Compier
De Achttiende Vrije Schrijver, filosoof en alumnus Désanne van Brederode, hield tijdens het uitspreken van de Abraham Kuyper Lezing op 19 mei een onverwacht pleidooi: we zouden elkaars voeten moeten wassen. ‘Ik geloof dat we elkaar op een andere manier kunnen horen, niet met woorden maar dienend, knielend, met een teiltje, water en een handdoek. Onze handen om de blote voeten van de ander, die toevallig op onze weg komt.’
Om die woorden te illustreren verscheen in de nachtblauw verlichte Aula in het hoofdgebouw, op een groot scherm, een teiltje met water en bloemblaadjes. Daarin werden twee slanke voeten met witgelakte teennagels, door zachte handen gewassen.
Abraham Kuyper had zich in haar woorden kunnen vinden
Met een lezing die zich als een lange gedachtegang ontvouwde, in haar kenmerkende expressieve stijl, sloot Van Brederode haar jaar af als Vrije Schrijver aan de VU. Abraham Kuyper, die in zijn tijd bekendstond als begiftigd literator, had zich in haar woorden kunnen vinden, toen ze zei: ‘Ik geloof dat zorgvuldig fantaseren, herlezen, schrappen, herschrijven, een vorm van zeer bewegelijk, actief mediteren is. Ik zou bijna zeggen, bidden.’
‘Spelen is wat mensen waarlijk mens maakt – fijngevoelig, verbeeldingsvol, vrij’
Als Vrije Schrijver had het jaar voor Van Brederode in het teken gestaan van Spieltrieb, ofwel speeldrift, een term van de Duitse toneelschrijver en denker Friedrich Schiller. Volgens Schiller is ‘spelen wat mensen waarlijk mens maakt – fijngevoelig, verbeeldingsvol, vrij’. En waar kun je beter spelen dan aan de universiteit?
Waar gespeeld kan worden, begint de verbeelding, zei schrijver Van Brederode. Waardoor je in de huid van een personage kunt kruipen, een vreemde ‘ik’ kan worden, door jezelf tijdelijk te vergeten, ‘Je moet je eigen ervaringen en je goede bedoelingen offeren’. Of zoals de schrijver Goethe, hartsvriend van Schiller, het zei: ‘Sterf en word.’ Hoe dat werkt onderzocht Van Brederode met studenten aan de bacheloropleiding Creatief Schrijven Nederlands, die in september 2024 van start ging en inmiddels veel studenten trekt.
Rituelen kunnen ons leren af en toe even uit de tijd te stappen
Hoogleraar Moderne Nederlandse letterkunde Jacqueline Bel reflecteerde op Van Brederode’s woorden, de nieuwe opleiding en het belang van literatuur en rituelen. Ze spoort haar studenten aan om iedere dag te lezen en schrijven, zei ze. ‘Nulla dies sine linea, vrij vertaald, geen dag zonder te schrijven.’ Als dat schrijven een bijzonder moment in de dag wordt, gebonden aan een tijd en locatie, dan kan het de kracht van een ritueel krijgen. En rituelen, zei ze, kunnen ons leren af en toe even uit de tijd te stappen.
Ook corporate antropoloog, gastdocent en alumnus Sander Balkenende noemde de kracht van rituelen. Hij vertelde over Grieshog, ‘het oude Ierse ritueel, waarbij men aan het einde van de dag roodgloeiende kooltjes van het haardvuur onder een laag as verbergt, om ze na de koude nacht bij het ochtendgloren vrij te vegen en een vuur te doen ontvlammen.’ Het hielp hem een onbevredigende carrière op de Zuidas om te buigen, toen hij ontdekte dat de ideeën uit zijn studie antropologie nog steeds smeulden.
De invloed van rituelen op het dagelijks leven, daarover schreven tientallen studenten voor de columnwedstrijd die Van Brederode had georganiseerd, om het schrijverschap in hen aan te wakkeren. Daarbij nodigde ze de deelnemers letterlijk uit tot spelen, door via een labyrintwandeling op de VU Campus op zoek te gaan naar QR-codes, die leidden naar filmpjes waarin ze schrijftips gaf.
‘Zonder de hamer is er geen tik. En zonder een tik, bestaat tik, lik, loep niet’
De vier winnaars mochten naast haar op het podium hun column voordragen. Zo vertelde Quinten Mereboer, student aardwetenschappen, dat hij nooit meer zonder geologische hamer op vakantie gaat, nadat hij tijdens veldwerk in de Ardennen een nieuw ritueel aanleerde: Tik, lik, loep. ‘Want zonder de hamer is er geen tik. En zonder een tik, bestaat tik, lik, loep niet.’ Zijn tekst is samen met andere columns terug te lezen op manshoge zuilen in het hoofdgebouw.
Tegen het einde van de avond maakte rector magnificus Jeroen Geurts bekend dat romanschrijver en essayist Thomas Heerma van Voss per 1 juni in Van Brederode’s voetsporen zal treden. Het programma eindigde met het VU-koor, dat onder leiding van dirigent Dody Soetanto delen uit de indrukwekkende vredesmis ‘The Armed Man’ zong, een modern muziekstuk van de Britse componist Karl Jenkins.
‘Het herinnert ons eraan dat wij mensen altijd onderweg zijn’
Maar het beeld dat na de borrel, onderweg naar huis, bleef hangen was dat van de twee voeten in een teiltje. ‘Het voeten wassen raakt aan iets dat tijdloos is, zei Van Brederode. ‘Het herinnert ons eraan dat wij mensen altijd onderweg zijn.’ En zo liepen we die avond het Hoofdgebouw uit, in de voetsporen van de duizenden studenten die aan het eind de dag de VU verlaten. Samen oplopend, onderweg naar huis.
Naschrift: Bij het verlaten van de zaal kregen de aanwezigen het essay, dat de Vrije Schrijver traditiegetrouw schrijft om het einde van diens aanstelling te markeren. Voor haar publicatie Geen woorden voor gebruikte Désanne van Brederode een speelse schrijftechniek. Ze richtte zich in een persoonlijke brief aan iemand die haar woorden nooit zal lezen: de nieuwe Syrische president Ahmed Al Sharaa. Van Brederode is al meer dan tien jaar betrokken bij het Syrisch Comité, dat een onafhankelijk en democratisch Syrië voorstaat.
De aanstelling van de Vrije Schrijver en het essay worden mede mogelijk gemaakt door de VUvereniging.
