Tekst: Shirley Haasnoot | Foto's: Yvonne Compier
‘De stilte voor het concert is een andere dan die erna.’ Deze woorden van Désanne van Brederode bleven even hangen tussen de hoge witte muren van de Westerkerk. ‘Door Dvořák, door het VU-Kamerorkest, door deze ruimte, deze akoestiek, de lichtval, zelfs de stoelen waar we op zitten.’ Van Brederode sprak op maandag 13 mei een filosofische Abraham Kuyper Lezing uit. De jaarlijkse traditie, waarmee de VU stilstaat bij haar illustere oprichter, werd afgesloten met de Achtste Symfonie van de Tsjechische componist Dvořák.
Schrijver-filosoof Van Brederode verving als spreker de uitgaande Vrije Schrijver Nina Polak, die na een jaar afscheid nam van de VU maar wegens omstandigheden afwezig was. Later op de avond maakte rector magnificus Jeroen Geurts het nieuws bekend dat VU-alumnus Van Brederode Polak per 1 juni zal aflossen en daarmee de achttiende Vrije Schrijver wordt.
Chopin vond het naïef om te veronderstellen dat hij de regen had nagebootst
Rond het thema geestelijk welzijn sprak Van Brederode over haar drieledig mensbeeld (‘alle goede dingen komen in drieën’) bestaande uit lichaam, ziel en geest, en over de verbeelding en de kracht van kunst. ‘Ik luisterde bezield, zonder doel’, zei ze over het ritmische patroon in een prelude van Chopin; de Poolse componist had tijdens zijn leven gezegd dat het naïef was om te veronderstellen dat hij de regen had nagebootst, alsof zijn muziek enkel een imitatie van de natuur zou zijn.
Maar toch, vertelde Van Brederode, heeft Chopins pianospel de regen onbedoeld voor haar veranderd: ‘Ritmes, patronen, de rimpeling in de grachten, het verschil in klank tussen regen in de bloeiende esdoorn en die op auto’s.’
‘We kunnen ons voorstellen hoe ons leven zou zijn gelopen als we geboren waren in Tel Aviv, Gaza of Charkiv’
Van Brederode nodigde het publiek uit om te reizen met ziel en geest, in muziek, filosofie, de levens van anderen, de wereld van vormen en kleuren: ‘Door in je vertrouwde straten te lopen en te bedenken dat ze er ooit niet waren, dat ze steen voor steen zijn gebouwd.’ Juist de verbeelding, en ons vermogen tot inleving in anderen, kan leiden tot zelfkennis, begrip en verbinding. ‘We kunnen vanuit anderen naar onszelf kijken, ons voorstellen hoe ons leven zou zijn gelopen als we bij de buren waren geboren, of in Tel Aviv, Gaza, Charkiv.’
Even werd het programma onderbroken door een mevrouw die naar voren was gelopen en moderator Roos van Rijswijk aansprak. Wilde ze aandacht vragen voor het lot van de Palestijnen en de bombardementen op Gaza, in navolging van de demonstranten op het Roeterseiland van de UvA? Nee, het ging om iets anders. ‘Dit is een kerk en de akoestiek is aan dominees gewend. Kunnen de sprekers iets langzamer spreken? Iets dragender? Want anders verstaan we daarachter niets.’
‘Zou de hobo niet goed gestemd zijn, dan zou Dvořáks Achtste Symfonie wezenlijk anders klinken’
Christiaan Vinkers, psychiater en hoogleraar Stress en veerkracht aan het Amsterdam UMC, wees er in zijn reactie op Van Brederode’s woorden op dat de luisterervaring van een symfonie wordt bepaald door het samenspel van de instrumenten. ‘Zou de hobo niet goed gestemd zijn, dan zou Dvořáks Achtste Symfonie wezenlijk anders klinken.’ Zo wordt ook de complexiteit van ons geestelijk welzijn beïnvloed door een samenspel van factoren.
Ook sprak hij even over de geestelijke gezondheid van Abraham Kuyper, die meerdere keren langdurig uitviel ‘met wat we nu waarschijnlijk een burn-out zouden noemen’. Om daarvan te herstellen maakte Kuyper urenlange wandelingen in de natuur. Het maakte ‘Abraham de Geweldige’ op deze avond verrassend menselijk.
‘Lezen was de laatste vorm van grip op de wereld’
Geestelijke gezondheid is een belangrijk thema aan de VU. In een persoonlijke column vertelde masterstudent Nederlandse taal en letterkunde Lotte Bosch hoe lastig de coronaperiode voor haar was, nadat bijna alles wat haar leven de moeite waard maakte tot een halt was gekomen. Ze vond houvast in de literatuur. ‘Lezen was de laatste vorm van grip op de wereld.’ Op het podium spraken Geurts en Ilse Verstappen, VU-student Psychologie, over het belang van Student Wellbeing Point, waar studenten hun medestudenten een luisterend oor bieden.
‘Let maar op het vogeltje en op de storm’, zei dirigent Jasper de Waal tegen moderator Van Rijswijk toen zij hem om luistertips vroeg om Dvořáks symfonie uit 1889 beter te kunnen begrijpen. ‘Ik zal me laten meevoeren’, zei ze, verwijzend naar het bezield luisteren van Van Brederode. En daarmee was het de beurt van het veertigkoppig VU-Kamerorkest, dat met dit meeslepende, lyrische werk vol passie de hele Westerkerk vulde. Het plezier spatte ervan af. ‘Ik ben heel erg blij’, zei cellist Josefien Buddeke na afloop. ‘We hebben het nooit beter gespeeld.’
In de symfonie klinkt niet alleen een leeuwerik die de nieuwe dag aankondigt, maar een heel vogelkoor
Dvořák hield van de vogels die hij ’s zomers in de tuin van zijn buitenhuis bij Praag hoorde zingen; in de symfonie klinkt niet alleen een leeuwerik (‘het vogeltje’) die de nieuwe dag aankondigt, maar een heel vogelkoor. Toch is zijn werk, net zoals Chopins prelude, geen imitatie van de natuur, en in het stuk klinken grote gevoelens door, van liefde en weemoed, somberheid, verlangen en misschien ook de hoop op Tsjechische zelfstandigheid.
Maar in de Westerkerk was het na de woorden van Van Brederode niet moeilijk om de componist zelf voor ogen te halen, de man die ’s morgens in zijn tuin wandelde, of misschien wel rende of met zijn kinderen danste, of met snelle stappen langs de oever van de Moldau liep, of door de straten van Praag op weg naar een afspraak. En de stilte in de Westerkerk, nadat de laatste tonen waren uitgestorven, was dan ook anders. Heel even, en toen barstte het applaus los.
Naschrift: De jaarlijkse benoeming van de Vrije Schrijver aan de VU is een unieke aanstelling, die mede gefinancierd wordt door de VUvereniging. In een publicatie, met lezingen en met colleges aan de Faculteit der Geesteswetenschappen, reflecteert de Vrije Schrijver in woord en geschrift op literatuur en samenleving. Op maandag 13 mei werd, na haar voordracht van de Abraham Kuyper Lezing in de Westerkerk, bekend gemaakt dat schrijver, filosoof en VU-alumnus Désanne van Brederode per 1 juni de achttiende Vrije Schrijver wordt.
