'De groene transitie gaat niet alleen over milieuduurzaamheid,' aldus Özlem Terzi, universitair docent Internationale Betrekkingen aan de Vrije Universiteit Amsterdam. 'Maar ook over het hervormen van de economie van de EU om daarmee haar concurrentiekracht op de wereldmarkt te behouden. Innovatie en digitalisering krijgen prioriteit.'
De ambitieuze doelen van de Green Deal
De Europese Green Deal werd in 2019 gelanceerd met als doel om via een groene transitie in 2050 klimaatneutraal te zijn. Özlem Terzi, politicoloog aan de Vrije Universiteit Amsterdam en onderzoeker van de Green Deal, zegt: 'De Europese Green Deal is niet zomaar een beleid dat gericht is op het verminderen van koolstofuitstoot, maar vloeit rechtstreeks voort uit de identiteit en de waarden van de Europese Unie. De EU zet zich al lange tijd in voor milieubescherming en klimaatleiderschap, en ziet de Green Deal als manier om opnieuw de positie van wereldleider in te nemen op het vlak van de beperking van klimaatverandering. De doelstelling van de EU om in 2050 het eerste koolstofneutrale continent te worden, behelst meer dan alleen het voldoen aan internationale verdragen, er spreekt bovendien de visie van de EU uit op haar eigen toekomst: die van een liberale, vreedzame én concurrerende entiteit die zich bekommert om de toekomst van haar burgers in het licht van klimaatverandering.'
De Green Deal is gericht op het koolstofvrij maken van belangrijke sectoren van de economie, waaronder transport, industrie en energieproductie. Terzi vervolgt: 'Deze verschuiving wordt ondersteund door een bredere strategie van digitalisering en innovatie. De EU wil de Europese economie niet alleen groener maken, maar ook concurrerender in het licht van de toenemende (de-)regulerende rivaliteit van wereldmachten als de VS en China.'
Uitdagingen en controverses
Ondanks de gedurfde visie heeft de Green Deal te maken gehad met flinke weerstand. Terzi: 'Een van de belangrijkste kritiekpunten – afkomstig van zowel de EU-lidstaten als van daarbuiten – betreft de economische en sociale kosten die met de groene transitie gepaard gaan. Voor veel bedrijven legt de noodzaak om CO2-vrij te worden aanzienlijke financiële druk, waardoor er zorgen ontstaan over concurrentiekracht en banenverlies. Naarmate de EU van fossiele brandstoffen overstapt op elektriciteit, is bovendien de vraag naar grondstoffen voor de productie van accu’s explosief gestegen. Dit heeft geleid tot grotere afhankelijkheid van landen als China, dat de mijnbouw en verwerking van kritieke grondstoffen domineert, wat weer vragen oproept over de duurzaamheid en de veiligheid van Europa's energie- en grondstoffenvoorziening op de lange termijn.'
Bovendien heeft de winning van deze grondstoffen vaak verwoestende ecologische en sociale gevolgen, vooral in ontwikkelingslanden of in dunbevolkte regio's zoals het Europese noordpoolgebied, waar de mijnbouw zich heeft geconcentreerd. De VU-wetenschapper merkt op: 'De afhankelijkheid van de EU van deze grondstofbronnen is bekritiseerd als een vorm van "groen kolonialisme", waarbij de kosten van Europa's groene transitie op anderen worden afgewenteld.'
Van "groen" naar "schoon, rechtvaardig en concurrerend"
De Green Deal is door de jaren heen veranderd. De Europese Commissie spreekt nu van de ‘schone, rechtvaardige en concurrerende transitie’ om de groeiende erkenning weer te geven van de beperkingen van de oorspronkelijke deal. 'Veel van de oorspronkelijke milieuambities van de overeenkomst zijn teruggeschroefd of onder druk komen staan,’ legt Terzi uit. ‘De EU blijft zich inzetten voor het koolstofarm maken van de economie, maar de klemtoon is komen liggen op een transitie die sociaal en economisch rechtvaardig is, met name voor de industrieën en de werknemers die het zwaarst worden getroffen door de verschuiving weg van fossiele brandstoffen en andere koolstofuitstotende activiteiten. Het is een subtiele evenwichtsoefening tussen sociale en ecologische duurzaamheid, en economische concurrentiekracht. Aan de ene kant moet de EU haar leiderschap op milieugebied, een kernonderdeel van haar identiteit, behouden. Aan de andere kant moet ze er ook voor zorgen dat haar economie op een snel veranderende wereldmarkt concurrerend blijft.'
Er zijn dan ook moeilijke keuzes gemaakt, zoals het besluit om, ondanks de inherente vervuilingsrisico's, bepaalde winningsindustrieën terug te halen naar Europa om minder afhankelijk te zijn van externe partijen. De EU's Critical Raw Materials Act, bijvoorbeeld, heeft als doel om de winning, verwerking en recycling van kritieke grondstoffen binnen Europa zelf te vergroten.
De weg vooruit: innovatie ten behoeve van circulariteit
'Een van de belangrijkste oplossingen voor deze uitdagingen ligt in innovatie voor circulariteit,' zegt Terzi. 'De Circularity Act van de EU, die de nadruk legt op recycling en hergebruik van materialen, biedt een manier om de milieu-impact van productie te verminderen en tegelijkertijd economische groei te behouden. Recente wetgeving moedigt bedrijven aan om hun producten te recyclen nadat ze door consumenten zijn gebruikt. In plaats van elektronische apparaten door consumenten te laten kopen en weggooien, bijvoorbeeld, zouden ze eigendom blijven van de bedrijven, die dan verantwoordelijk zijn voor de reparatie en recycling ervan. Dit zou niet alleen de hoeveelheid afval verminderen, maar bedrijven ook stimuleren om producten te ontwerpen die duurzamer en gemakkelijker te repareren zijn. De verschuiving van een “kopen en afdanken”-model naar een “huren en hergebruiken”-model zou een revolutie in de industrie teweeg kunnen brengen en de hoeveelheid afval belangrijk verminderen.'
Hoewel de Europese Green Deal te maken heeft gehad met forse uitdagingen, vooral op het gebied van de sociale en milieutechnische effecten ervan, blijft het een krachtig en veelbelovend middel om wereldwijd voorop te lopen in de strijd tegen klimaatverandering. Terzi concludeert: 'De weg voorwaarts ligt in innovatie voor circulariteit, en in een gedegen handhaving van de hoge milieu- en sociale normen die model moeten blijven staan voor de Europese manier van vergroenen.'
