In haar oratie stelt jurist Galina Cornelisse van de Vrije Universiteit Amsterdam (VU) een fundamentele vraag: hoe kan het recht, recht doen aan mensen die buiten ons blikveld vallen, buiten onze landsgrenzen, maar ook buiten onze politieke denkkaders? Ze stelt dat het huidige juridische denken tekortschiet, en dat zien we vooral aan de manier waarop we de rol van de rechter zien.
Tijd voor nieuwe denkkaders
Volgens Cornelisse is het tijd voor nieuwe denkkaders. 'Het recht heeft grote moeite met grensoverschrijdende onrechtvaardigheid, omdat we nog steeds redeneren vanuit het idee van de soevereine staat. Maar macht en ongelijkheid stoppen niet bij de grens.'
Daarbij ziet ze een groeiende trend waarin staten het recht inzetten als instrument voor hun eigen geopolitieke doelen. ‘Dat is op zich niet nieuw, maar waar het internationale recht na de Tweede Wereldoorlog ook een normerende werking had – denk aan mensenrechten, zeerecht of milieurecht – wint nu de instrumentele benadering aan terrein. Dat tast het vertrouwen in de rol van het recht als beteugeling van de macht aan.’
Politiek geladen vragen in de rechtszaal
In actuele rechtszaken - zoals die over de Nederlandse export van F-35-onderdelen naar Israël - worden rechters steeds vaker geconfronteerd met complexe vragen over verantwoordelijkheid, macht en mensenrechten. ‘Meestal zeggen politici dan dat de rechter niet op de stoel van de wetgever of het bestuur mag gaan zitten. Dat is ook waarom de Nederlandse staat cassatie heeft ingesteld tegen het oordeel van het Hof over de export van F-35 onderdelen naar Israel. Maar als je goed naar dit soort zaken kijkt, zie je dat het juist de regering is, die de rechter bij dit soort zaken heel openlijk vraagt om zich politiek op te stellen.’
Wie bepaalt wiens rechten tellen?
Volgens Cornelisse wordt het verschil in hoe mensenrechten worden toegepast op “ons” en op “de ander” steeds zichtbaarder. ‘Een vluchteling die sterft in de bossen van Wit-Rusland of een Palestijn die omkomt onder een bezetting, wordt niet erkend als rechtssubject, maar vooral gezien als een humanitaire zorg.’ Dat verschil wordt in het politieke debat steeds minder verhuld. Kijk naar een minister als Agema, die het afschieten van ambulancepersoneel in Gaza kwalificeert als een ongeluk – zonder dat daar serieus op wordt gereageerd.’
Dat het recht en de macht steeds verder uit elkaar groeien, noemt ze een zorgelijke ontwikkeling. ‘Als het recht ophoudt te functioneren zodra het over “de ander” gaat, wat zegt dat dan over de geloofwaardigheid van ons rechtsstelsel?’
Empathie als ontbrekend element
Wat volgens Cornelisse ontbreekt in het gangbare juridische denken? Empathie. 'We denken nog steeds vanuit abstracte principes als rechtvaardigheid, maar vergeten wat onrecht doet met mensen. Dat maakt het recht blind voor de ongelijkheid die ontstaat wanneer de belangen van rijke staten of bedrijven zwaarder wegen dan het leed van mensen elders.’
Ze ziet die blinde vlek terug in internationale politiek en in het juridische systeem, bijvoorbeeld bij de regulering van wapenhandel, klimaatbeleid of migratie. 'We hebben geen goede taal om het over grenzeloos onrecht te hebben. En dus nemen we het niet serieus.'
Durven denken vanuit onrecht en empathie
De grote politieke vraagstukken van onze tijd - economische ongelijkheid, migratie, vrede en veiligheid - vragen om een frisse blik. ‘Dat betekent loskomen van vastgeroeste concepten en theorieën. Veel van de crises waar we vandaag mee worstelen, zijn terug te voeren op fundamentele weeffouten in ons politieke en juridische systeem. Als we écht verandering willen, moeten we durven denken vanuit onrecht en empathie. Niet als zachte waarden, maar als noodzakelijke voorwaarden voor een rechtvaardige wereld – binnen én buiten de wetenschap.’
De inaugurele rede vindt plaats op 22 mei aan de Vrije Universiteit Amsterdam.