Drie wetenschappers uit de geesteswetenschappen, sociale wetenschappen en religiewetenschappen en theologie reflecteren op deze ontwikkelingen.
Alleen al Facebook en Instagram zijn maandelijks samen goed voor meer dan 4 miljard actieve gebruikers. Deze platformen hebben een ongeëvenaard bereik waar politieke partijen, nieuwsmedia en organisaties op inzetten om hun informatie te verspreiden. Tegelijkertijd vormen sociale media een broedplaats voor mis- en desinformatie en nepnieuws. De zorgen groeien over misleidende en onjuiste berichten op internet en de impact hiervan. Dat onderschrijft ook het Digital News Report 2024 van het Commissariaat voor de Media.
‘Information brokers’
Moeten we informatieverspreiding wel willen overlaten aan techgiganten die zich hierin laten leiden door commerciële belangen en algoritmes? Sociaal wetenschapper Mariken van der Velden houdt zich in haar onderzoek bezig met de relatie tussen media, politiek en samenleving en spreekt van een zorgelijke afhankelijkheidspositie van grote Amerikaanse techgiganten als Meta en X. “Je ziet dat deze bedrijven optreden als ‘information brokers. Nieuwsmedia zijn afhankelijk van deze platformen om hun berichten onder de aandacht te brengen. Bedrijven als Facebook en Instagram kunnen invloed uitoefenen op welke informatie consumenten te zien krijgen, waardoor bepaalde perspectieven worden versterkt en andere juist minder zichtbaar worden. Dit heeft gevolgen voor het publieke debat, politieke meningsvorming en de samenleving als geheel.”
Publieke ruimte
Hoogleraar Politieke epistemologie Jeroen de Ridder en hoogleraar Godsdienstfilosofie Rik Peels delen deze zorgen. Peels: “Techbedrijven hebben een flink deel van de publieke ruimte toegeeigend. Iedereen met een internetverbinding kan al dan niet anoniem moeiteloos meninkjes de wereld in slingeren die niets met een redelijke uitwisseling van informatie te maken hebben.” De Ridder: “Zo brokkelt de publieke ruimte af die nodig is om in een democratische rechtsstaat tot geïnformeerde en gefundeerde afwegingen te komen.”
Ingrijpen
Is het niet hoog tijd voor diezelfde democratische rechtsstaat om in te grijpen? Van der Velden vindt van wel, om maatschappelijke schade te voorkomen. Zij ziet parallellen met de bankencrisis van 2007. “Destijds waren het de banken die zich onaantastbaar waanden – nu zijn het de Big Tech-bedrijven. Je zag toen dat financiële giganten ongehinderd konden opereren totdat het systeem instortte—met de gewone burger als grootste slachtoffer. Net als toen dreigt de overheid opnieuw machteloos toe te kijken terwijl enkele bedrijven de spelregels bepalen en democratische controle uithollen.”
Denkregels
Toch draagt de samenleving zelf ook verantwoordelijkheid. “Meningen zijn te belangrijk om aan het individu over te laten; we hebben elkaar ervoor nodig,” stellen Peels en De Ridder. Om te zorgen dat mensen een oordeel vormen op basis van betrouwbare informatie en te zorgen voor een redelijk debat, stelden zij een aantal ‘denkregels’ op. Dit begint bij zelfreflectie; we moeten inzien dat ons denken beïnvloed wordt door onze eigen identiteit. Daarnaast moeten we volgens hen erkennen dat expertise van anderen essentieel is, maar ook kritisch blijven op de grenzen ervan. “Uiteindelijk draait een gezonde democratie niet om het simpelweg uiten van meningen, maar om een gezamenlijke inspanning om deze zorgvuldig te vormen op basis van betrouwbare informatie en open debat”, aldus De Ridder.
Vanaf april 2025 zijn de Faculteiten Geesteswetenschappen, Sociale Wetenschappen, Religie en Theologie aan de Vrije Universiteit Amsterdam samengegaan in de Faculteit der Sociale -en Geesteswetenschappen. Hiermee kiest de VU bewust een eigen koers, gericht op het verbinden en versterken van deze disciplines en de positie van de sociale en geesteswetenschappen, en van de religiewetenschappen en theologie. Als maatschappelijk betrokken universiteit is VU Amsterdam ervan overtuigd dat in een tijd van snelle technologische innovaties en complexe maatschappelijke vraagstukken, een sterke faculteit die het begrip van mens en maatschappij verdiept essentieel is.