In tijden van financiële krapte grijpen universiteiten vaak naar reorganisaties. Maar hoe komen zulke ingrijpende veranderingen eigenlijk tot stand? En wat zijn de gevolgen ervan? Van Berckel Smit dook in de geschiedenis van universiteitsbestuur in Nederland en Vlaanderen, en onderzocht hoe tussen de jaren 1970 en 2010 het zogeheten New Public Management (NPM) voet aan de grond kreeg binnen vier universiteiten: de Vrije Universiteit Amsterdam, Universiteit Leiden, KU Leuven en Universiteit Gent.
Managementdenken als antwoord op financiële druk
NPM is een bestuursmodel dat technieken uit het bedrijfsleven toepast op publieke organisaties, zoals universiteiten. Denk aan het invoeren van prestatie-indicatoren, het sturen op meetbare resultaten, en het hanteren van financiële prikkels om gedrag te beïnvloeden. Volgens Van Berckel Smit kwamen deze ideeën meestal niet als een compleet pakket binnen, maar werden verschillende elementen van NPM ingevoerd als reactie op specifieke problemen – vaak van financiële aard.
Wat opvalt uit zijn onderzoek is dat personen een sleutelrol speelden: bestuurders, managers en medewerkers gaven zelf vorm aan hoe het NPM-beleid eruitzag. Hun keuzes bepaalden welke hervormingen plaatsvonden en hoe die zich verspreidden van de ene naar de andere instelling. Daardoor ontstond er geen uniform model, maar een veelvormige, hybride praktijk waarin klassieke bestuursvormen en moderne managementideeën door elkaar liepen.
Waarom dit onderzoek nu relevant is
De inzichten uit het verleden zijn actueler dan ooit. Nederlandse universiteiten worden opnieuw geconfronteerd met stevige bezuinigingen, en ook de financieringsstructuur en internationaliseringsstrategie staan ter discussie. Grote veranderingen in de organisatie liggen voor de hand – en zijn op sommige plekken al gaande.
Het onderzoek van Van Berckel Smit biedt geen kant-en-klare oplossingen, maar wel belangrijke lessen. Wie betrokken is bij universiteitsbestuur, beleid of medezeggenschap krijgt inzicht in hoe reorganisaties in het verleden zijn aangepakt – met welke bedoelingen, door wie, en met welk resultaat. Dat helpt om nu beter doordachte keuzes te maken.
Wat we eraan hebben als samenleving?
Voor de samenleving als geheel is het onderzoek van Van Berckel Smit relevant omdat het helpt verklaren waarom universiteiten vandaag zo functioneren als ze doen: waarom ligt er zoveel nadruk op meetbaarheid en output? Waarom voelen veel docenten zich steeds meer als managers? Door het verleden te bestuderen, kunnen we voorkomen dat we bij toekomstige hervormingen dezelfde fouten maken. Zoals Van Berckel Smit het samenvat: “Geschiedenis opent de geest.” Dat geldt zeker in turbulente tijden als deze, waarin fundamentele keuzes over de inrichting van het hoger onderwijs opnieuw op tafel liggen.
Boodschap
“Ik hoop dat de overheid tot inkeer komt en weer investeert in het hoger onderwijs – een investering in onze toekomst. Veel universiteiten verkeren nu in financieel zwaar weer, met moeilijke keuzes tot gevolg. Een historisch perspectief kan dan waardevol zijn: financiële druk is niet nieuw en de geschiedenis laat meerdere handelingsopties zien. In mijn proefschrift beschrijf ik organisatieveranderingen bij Nederlandse en Vlaamse universiteiten, van mislukte pogingen tot succesvolle hervormingen. Een voorbeeld is het financiële Antennesysteem aan de KU Leuven, dat centraal gestandaardiseerde maar decentraal ingebedde processen combineerde. Het leverde efficiencywinst op: met hetzelfde aantal FTE werd een meer dan verdubbelde omzet verwerkt,” aldus Van Berckel Smit.