Dit onafhankelijke onderzoek is uitgevoerd in opdracht van de Parlementaire enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening en de bevindingen zijn meegenomen in het rapport dat de commissie maandag presenteert.
“Onze resultaten illustreren de noodzaak van een kritisch tegengeluid van het parlement, experts, media en rechters”, licht Van Atteveldt toe. “Maar van belang is vooral dat coalitiepartijen en bewindslieden bereid zijn om naar die tegengeluiden te luisteren en dan hun koers bij te stellen.” Medeonderzoeker Roozendaal: “Daarnaast is van belang dat de wetgevende macht gaat zien hoe belangrijk een goede uitvoering van wetten in de praktijk is. Goede dienstverlening en rechtsbescherming moeten centraal staan bij de debatten over sociale wetten.”
‘Hardvochtig’ fraudebeleid
Aan de Toeslagenaffaire, waarbij tienduizenden ouders vanaf 2005 ten onrechte werden verdacht van fraude met kinderopvangtoeslag, lag een “hardvochtige” fraudejacht ten grondslag, die zijn oorsprong vond in de jaren 90. De vrees voor misbruik van sociale wetten, zoals de WAO en de bijstand, leidde tot steeds strengere handhaving en controle, schrijven de onderzoekers. Dit terwijl de Raad van State en de Nationale Ombudsman concludeerden dat de meeste ‘regelovertreders’ niet uit onwil maar uit onvermogen handelden. Burgers moesten steeds administratief vaardiger zijn, en als ze dat niet waren, draaiden ze op voor de gevolgen. In dezelfde periode ontstond ook een verharding van de houding tegenover Nederlanders met een migratieachtergrond. “Dit zagen we ook terug in het parlementaire debat over sociale wetten”, aldus Roozendaal.
Bij de uitvoering van de toeslagen pakte de ingezette harde lijn nog hardvochtiger uit, vervolgen de onderzoekers. Toeslagen werden ondergebracht bij de Belastingdienst, maar deze dienst is helemaal niet ingericht op klantgerichtheid en maatwerk, zoals het UWV. Kritische rapporten van de Algemene Rekenkamer en de Nationale Ombudsman leidden niet tot een koerswijziging. In plaats daarvan zette de Belastingdienst vanaf het begin in op een “alles-of-niets-benadering”, met hoge boetes en het altijd terugvorderen van te veel betaalde uitkeringen. Het motto “fraude mag niet lonen” was hierin leidend. Rapporten van de Nationale ombudsman over het toeslagenstelsel haalden al in 2010 het nieuws, maar politici legden kritiek naast zich neer. Pas in 2017 en vooral vanaf 2019 kregen de misstanden meer politieke en maatschappelijke aandacht.
Politieke schandalen
Zowel de rechtspraak, de Tweede en Eerste Kamer, als de media hebben kansen laten schieten om de ingezette harde lijn te controleren en te corrigeren, zo staat in het VU-onderzoek. Zo stelden de Afdeling bestuursrechtspraak van de Raad van State en de Centrale Raad van Beroep zich vaak terughoudend op. De rechter ging te lang mee in de ‘alles-of-niets-lijn’ van de dienst Toeslagen en liet kansen schieten voor maatwerk door UWV en gemeenten.
Ook over de rol van de media zijn de onderzoekers kritisch. Hoewel de media de Toeslagenaffaire aan het licht hebben gebracht, besteedden ze eerder juist “onevenredig veel aandacht aan politieke schandalen” ten opzichte van berichtgeving over wetgeving en uitvoering van sociale zekerheid. “We zagen dat veel media in berichtgeving over fraude in de sociale zekerheid een link legden met buitenlanders of Nederlanders met een migratieachtergrond.” Op die manier versterkten media het harde overheidsbeleid, aldus de onderzoekers. Pas vanaf 2017 kwam daar verandering in, toen de schrijnende verhalen over de toeslagenouders naar buiten kwamen.
Elkaar minder als ‘tegenstander’ zien
In het VU-onderzoek staan meerdere aanbevelingen. Naast het versterken van de positie van het parlement, moet er een “bredere cultuuromslag” plaatsvinden om “een nieuwe bestuurscultuur” mogelijk te maken. “Zowel media als politici zullen moeten komen tot een manier van werken waarin het mogelijk is om serieus in te gaan op mogelijke problemen en beter te luisteren naar de experts binnen de diverse adviesraden die Nederland rijk is, ook als dat leidt tot een kritische reflectie op de eigen politieke plannen.” Hiervoor is nodig, zo vervolgen de onderzoekers, om elkaar soms minder als “tegenstander” te zien en oog te houden voor het gezamenlijke doel: betere wetgeving en goede uitvoering.
Kamervoorzitter Martin Bosma neemt het rapport van de parlementaire enquêtecommissie maandag namens de Tweede Kamer in ontvangst.