Hieruit is gebleken dat het regeerprogramma op negen punten in strijd is met de beginselen van de rechtstaat. Zes onderdelen bevorderen de rechtstaat juist, 28 onderdelen vormen een risico.
Lieneke Slingenberg, hoogleraar Migrants and the Rule of Law, verbonden aan de Vrije Universiteit Amsterdam, was onderdeel van de commissie die het onafhankelijke rapport heeft opgesteld. Volgens de commissie, onder voorzitterschap van de Utrechtse hoogleraar Mak, blijkt uit het regeerprogramma dat de "overheid bepaalde mensen categorisch effectieve toegang tot het recht en een eerlijke gang naar de rechter wil ontzeggen". Daarbij gaat het met name om de asiel- en migratieplannen.
Het activeren van de uitzonderingsbepaling van de Vreemdelingenwet 2000 is voor de commissie vanuit democratisch-rechtsstatelijk perspectief onaanvaardbaar. Het kabinet onderbouwt op geen enkele manier de legitimiteit van dergelijk staatsnoodrecht. Ook de aangekondigde ‘asielbeslisstop’ en het nog verder versoberen van de opvang worden door de commissie als in strijd met de rechtsstaat gekwalificeerd.
Achtentwintig punten uit het regeerprogramma kwalificeert de commissie als een risico voor de rechtsstaat. Daaronder vallen bijvoorbeeld het voornemen tot het intrekken van de spreidingswet en het verbieden van voorrang voor statushouders bij huisvesting, hetgeen de toch al aanwezige druk op de asielopvang naar verwachting zal doen toenemen. Ook de voorgenomen plannen om de toegang van belangenorganisaties tot de rechter te beperken, beoordeelt de commissie als risicovol voor de rechtsstaat.
Lieneke Slingenberg: “Een belangrijk uitgangspunt van dit rapport is dat de kern van een rechtsstaat is dat alle machtsuitoefening enkel en alleen zijn oorsprong mag vinden in het recht. Recht gaat vóór macht. Het is belangrijk dat bestuurders de rechtsstaat niet als een hindernis ervaren, maar als een instrument voor goed bestuur.”
Positief over recht op vergissen
Het ‘recht op vergissen’ dat het kabinet wil invoeren wordt wel als positief gezien door de commissie. Dat recht houdt in dat een enkele fout bij het aanvragen van een toeslag, niet voor grote problemen mag zorgen bij een burger, zoals bijvoorbeeld bij het toeslagenschandaal gebeurde.
De commissie is voorzichtig positief over het voorstel om het constitutionele toetsingsverbod op te heffen zodat rechters wetten kunnen toetsen aan klassieke grondrechten. Dit voorstel krijgt steun, maar er zijn wel zorgen over de nadere uitwerking hiervan.
De drie hoofdcriteria voor de juridische toets
De toetsing is door middel van een ‘quick scan’ uitgevoerd, waarbij de commissie zich beperkt tot een basale juridische toets met drie hoofdcriteria: betrouwbare overheid, grondrechten en effectieve rechtsbescherming. Op basis van dit toetsingskader zijn de plannen gekwalificeerd als groen voor plannen die de rechtstaat kunnen verbeteren, geel voor plannen die een risico vormen voor de rechtsstaat en rood voor plannen die in strijd zijn met beginselen van rechtsstatelijkheid.
Het is voor het eerst dat de orde van advocaten een regeerakkoord op deze manier heeft laten toetsen. Eerder gebeurde dat wel al met verkiezingsprogramma's.
De onafhankelijke commissie stond onder het voorzitterschap van Elaine Mak (Hoogleraar Encyclopedie van de rechtswetenschappen en Rechtstheorie, Universiteit Utrecht) en bestond verder uit de commissieleden: Jasper Krommendijk (Hoogleraar Rechten van de Mens, Radboud Universiteit), Lieneke Slingenberg (Hoogleraar Migrants and the Rule of Law, Vrije Universiteit Amsterdam), Camilo Schutte (advocaat bij Avizor en voorzitter van de NOvA-adviescommissie Rechtsstatelijkheid) en Channa Samkalden (advocaat bij Prakken d’Oliveira en lid van de NOvA-adviescommissie Rechtsstatelijkheid).