Een voorbeeld van zo'n opvatting is dat ''virussen worden vervaardigd in overheidslaboratoria om onze vrijheid te beperken''. De Europese Unie voert de enquête om de tien jaar uit. Het vernieuwende aspect van de IVM-studie is dat het de opvattingen onderzoekt als een mix van twee verwante vormen van ongerechtvaardigde overtuigingen: samenzweringsideeën en anti-wetenschappelijke houdingen.
Vorming door culturele waarden
De studie onderzoekt ook hoe culturele waarden zoals persoonlijke autonomie, morele gelijkheid en toewijding aan het welzijn van anderen de democratische welvaartsstaten in West-Europa hebben gevormd. Deze waarden staan haaks op het misvormde beeld dat soms wordt geschetst. Het onderzoek door gastonderzoekers Joop de Boer en Harry Aiking, gebaseerd op 37.079 enquêtes uit 2021 onder inwoners van 38 Europese landen (inclusief Nederland), is recent gepubliceerd in Public Understanding of Science.
Acceptatie of afwijzing van misvormd beeld
De IVM-studie toont aan dat individuele en culturele factoren bepalen of mensen een misvormd beeld accepteren of afwijzen. Dit hangt deels samen met wetenschap, zoals algemene kennis, mediagebruik, indrukken van wetenschappers en houdingen tegenover wetenschappelijke producten, zoals vaccins. Ook spelen algemenere individuele factoren mee, zoals politieke (on)tevredenheid. Daarnaast wijzen inwoners van West-Europese democratische welvaartsstaten het misvormde beeld vaker af dan inwoners van andere Europese landen.
Belangrijke rol COVID-pandemie
Hoewel de enquête niet specifiek de impact van de COVID-pandemie onderzocht, blijkt deze een belangrijke rol te spelen. In democratische welvaartsstaten, zoals Nederland, is het verband tussen houding ten opzichte van vaccins en reacties op het misvormde beeld veel sterker. Mensen met positieve verwachtingen van de effecten van vaccins wijzen het misvormde beeld vaker af, mogelijk door hun recente vaccinatie-ervaringen en de culturele waarden van hun land. Toch steunt ongeveer 10% in Nederland het misvormde beeld, vooral mensen die negatieve effecten verwachten van vaccins en politiek ontevreden zijn.
Sterke verbinding West-Europa en wetenschap
Vanuit breder perspectief benadrukt de studie dat de ontwikkeling van de democratische welvaartsstaten in West-Europa sterk verbonden zijn, en zal zijn, met wetenschap. Dit komt niet alleen door meer kennis, maar ook door culturele waarden die een autonome, op gelijkheid gerichte en aan het algemeen belang toegewijde wetenschap mogelijk maken. Het voortbestaan van het misvormde beeld van wetenschap laat zien hoe kwetsbaar deze waarden zijn. Omdat wetenschap cruciaal is voor maatschappelijke verandering, zien de onderzoekers dit een sterk argument tegen bezuinigingen op het hoger onderwijs.
Noot: Joop de Boer en Harry Aiking zijn gepensioneerd, maar ze blijven als gastonderzoeker verbonden aan het Instituut voor Milieuvraagstukken.