Het belang van grondstoffen en de dreigende schaarste leidt bij Europese beleidsmakers tot het uitroepen van ‘kritieke grondstoffen’ en ontwerpen van ‘grondstofstrategieën’. Maar de extractie van de mineralen die nodig zijn om de klimaatcrisis te beperken, heeft in grote delen van de wereld ontbossing en verdroging tot gevolg die klimaatverandering juist versterken. Mijnarbeiders worden slecht betaald en werken in ongezonde omstandigheden, terwijl mijnbouwbedrijven grote winsten maken. Kleine mijnbouwers blijven zonder rechten en daardoor ook ver van eerlijke prijzen voor hun productie.
De Theije heeft jarenlang antropologisch onderzoek gedaan naar goudwinning in onder andere Suriname en Brazilië. Ze leefde daar samen met de kleinschalige mijnwerkers, die met handgereedschappen grondstoffen zoals goud uit de grond halen. Maar de term kleinschalig betekent niet dat het weinig mensen betreft. De Theije: “Wereldwijd is de kleinschalige mijnbouw een groot fenomeen. Veel grondstoffen worden op deze manier gewonnen.”
Door de jaren heen heeft ze technologische ontwikkelingen elkaar zien opvolgen met schaalvergroting tot gevolg. De kleinschalige sector is voornamelijk informeel en valt buiten juridische kaders. Grootschalige mijnbouwbedrijven worden vaak beschermd door nationale overheden en wetgeving. De Theije onderzoekt onder meer hoe de grote mijnbouwbedrijven de kleine werkers wegdrijven, en wat de gevolgen daarvan zijn.
De Theije heeft de aandacht voor grondstoffen en tekorten de afgelopen jaren zien groeien. “Het is een actueel onderwerp door klimaatverandering, de energietransitie en de geopolitieke consequenties die het met zich meebrengt als je grondstoffen van ver moet halen.” Maar De Theije ziet ook dat er te weinig aandacht blijft voor de effecten op de lokale bewoners. “Wij willen verduurzamen, maar wat gebeurt er op de plaatsen waar de grondstoffen die nodig zijn voor bijvoorbeeld batterijen vandaan komen? Het winnen van die grondstoffen leidt tot humanitaire problemen en milieuschade.”
In haar werk kijkt De Theije naar alle fases van de zogeheten waardeketen. “Kijk naar de sociale positie van de mijnwerkers, maar ook naar de koper in Amsterdam.” De studie van grondstof is voor een antropoloog niet alleen de studie van het zoeken en vinden van het onbewerkte materiaal maar ook de verhandeling en de commercialisering. Alle schakels kennen onrechtvaardigheid en kwetsbaarheid. “Grondstoffen blijven nodig, we moeten samen en vanuit alle disciplines kijken hoe we de winning daarvan kunnen aanpakken zodat het in alle fases ook eerlijk en duurzaam is.”
De oratie van Marjo de Theije vindt plaats op 6 oktober van 6 oktober van 15:45 tot 16:45 uur in de Aula van VU Amsterdam. De oratie is ook online te volgen.