Als Van Tilburg op een verjaardag vertelt dat hij eenzaamheid onder ouderen onderzoekt hoort hij vaak hetzelfde: die arme oude mensen worden in onze huidige maatschappij vast steeds eenzamer. Die mensen kan hij geruststellen. “Men denkt vaak dat ouderen in West- en Noord-Europa eenzamer zijn dan bijvoorbeeld in Spanje en Italië. Ze zien dan van die Bertolli-reclames voor zich, met lange tafels vol familie, of oude mannetjes op een dorpsplein. Maar de waarheid is dat men in Italië juist eenzamer is door hoge sociale verwachtingen en verplichtingen, en kleinere persoonlijke netwerken.”
Er zijn veel onjuiste denkbeelden over eenzaamheid, vertelt de socioloog. “Met ouderen in Nederland en bijvoorbeeld Duitsland en Scandinavië gaat het over het algemeen best wel goed. In vergelijking met vroeger leven mensen langer, zijn langer samen met een partner en ook financieel gaat het beter.”
Van Tilburg weet dit onder meer door het ‘Longitudinal Aging Study Amsterdam’, een langlopende studie naar veroudering in Nederland. Sinds 1992 hebben duizenden Nederlandse ouderen regelmatig vragen beantwoord en tests gedaan over hoe het met hen gaat, op lichamelijk, sociaal, emotioneel en cognitief gebied. Daarin ziet hij een lichte verbetering als het gaat om de individuele kans op eenzaamheid.
Wat is eenzaamheid?
Eenzaamheid is een breed begrip. Van Tilburg beargumenteert dat we onderscheid moeten maken tussen eenzaamheid en zaken als vervreemding en zinloosheid. “Eenzaamheid gaat over relaties: mensen zien hun relatienetwerk als te klein of zonder voldoende kwaliteit.” Door begrippen door elkaar te gebruiken, wordt het bedenken van oplossingen ook lastiger.
Eenzaamheid is individueel, maar nauw verbonden met de maatschappelijke context, stelt Van Tilburg. Het opleidingsniveau stijgt, net als de toegenomen maakbaarheid en keuzevrijheid in het leven. “Vroeger werd je netwerk gedomineerd langs de vaste lijnen: werk, vereniging, kerk en vooral familie. Nu heb je steeds meer keuzevrijheid. Daardoor kunnen mensen meer het leven leiden dat bij hen past, maar je moet daarvoor wel meer vaardigheden hebben. Je kunt meer van het leven maken, maar je moet dus ook meer van het leven maken.”
Daarnaast zijn ouderen actiever dan vroeger. “Als je 65 jaar haalde in de jaren 1960 ‘mocht’ je naar het verzorgingstehuis en hoefde je niets meer. Dat werd gezien als een voorrecht. Nu staat ons hele leven in het teken van actief zijn en blijven, met allerlei interesses en hobby’s.” Die keuzevrijheid kan eenzaamheid tegengaan, maar de teleurstelling is ook groter mocht die actieve levensstijl op hoge leeftijd niet meer lukken.
Wat kunnen we doen tegen eenzaamheid?
Wat werkt tegen eenzaamheid, en wat niet? Over sommige interventies is Van Tilburg niet enthousiast. “Ontmoetingsplaatsen, groepsmaaltijden en bankjes neerzetten: dit soort zaken zijn te vluchtig. Er is niets op tegen, maar na zo’n activiteit komen mensen toch weer thuis in een leeg huis.”
Wat werkt dan wel? Van Tilburg: “Je moet je richten op duurzame oplossingen, waarbij fundamentele verandering plaatsvindt. Dat kan bijvoorbeeld op het gebied van wonen, er lopen meerdere initiatieven om ‘samen’ wonen te bevorderen. Maar het gaat ook om het opdoen van sociale vaardigheden en cognitieve ontwikkeling. Mensen die eenzaam zijn lopen vaak schade op, ze vertrouwen anderen minder snel en vatten reacties van anderen snel negatief op. Je moet daarom realistische verwachtingen creëren van mensen ontmoeten en leren reflecteren op je eigen handelen.”
Van Tilburg benadrukt het belang van de aanpak van eenzaamheid. “De complexiteit van het probleem wordt onderschat, interventies zijn slecht ontworpen en er wordt te veel van het individu verwacht. Meer kennis en een betere benutting van kennis is nodig.” Hoewel we vaker over eenzaamheid praten en het op de agenda staat bij organisaties, blijft er een taboe op eenzaamheid bestaan. “Bij dit soort problemen wordt te vaak gedacht dat het aan het individu ligt, waardoor het stigma blijft bestaan.”
De afscheidsrede ‘Geleerde lessen over eenzaamheid’ van hoogleraar Sociologie en sociale gerontologie Theo van Tilburg vindt plaats op vrijdag 30 juni, om 15:45 in de Aula van VU Amsterdam.
Theo van Tilburg promoveerde in 1988 aan de Faculteit der Sociale Wetenschappen van VU Amsterdam. Hij is wetenschappelijk directeur van de Graduate School of Social Sciences, directeur van het onderzoeksprogramma Participation in Society (PARIS): Social Context of Aging, en bestuurslid en senior onderzoeker van de Longitudinal Aging Study Amsterdam. Van Tilburg publiceerde meer dan 250 wetenschappelijke artikelen, hoofdstukken, vakpublicaties en publicaties gericht op het algemene publiek. Hij was meerdere malen lid van het faculteitsbestuur en fungeerde als vice-decaan en portefeuillehouder onderzoek en onderwijs.
