Prof. dr. Joep Dubbink bekleedt sinds 2006 de Dirk Monshouwer leerstoel voor Bijbelse theologie aan de VU. Hij volgt daarmee in de voetsporen van zijn promotor Karel Deurloo en staat in de traditie van de Amsterdamse school. Ter gelegenheid van zijn 65-jarige verjaardag werd hem het festschrift 'Van God Gesproken' aangeboden door diverse collega's, promoti, en oud-studenten. Joep blijft de komende twee jaar nog hoogleraar aan de VU.
Je werd onlangs 65, gefeliciteerd! Van je collega's kreeg je een bijzonder cadeau?
Ja ik kreeg van collega’s een feestbundel aangeboden. Het was wel gelekt door iemand van buiten Europa die niet helemaal de mores kent, maar het was alsnog een ontzettend leuke verrassing. De bedoeling was dat het een afscheidsbundel zou zijn, maar ik ben gevraagd om nog twee jaar erbij te doen dus nu is het een verjaardagsbundel geworden.
Hoe is het om zoiets te krijgen? Heb je het gelijk helemaal van kaft tot kaft gelezen?
Nou, dat niet gelijk, het is een dikke bundel van 350 pagina's, maar ik heb wel in de vakantie zo'n 3 artikelen per avond gelezen en heb inmiddels op iedereen ook inhoudelijk gereageerd.
Je werkt al 17 jaar als hoogleraar op de faculteit en onlangs is dus bekend geworden dat je in ieder geval nog twee jaar blijft.
Bizar hè, die 17 jaar. Ik kwam in 2006 als opvolger van Karel Deurloo, mijn leermeester. Toen hij 75 werd, stopte hij en ben ik gevraagd. Ik vond het altijd erg leuk om te doen en heb veel verschillende dingen gedaan. Bijbelse theologie is trouwens een beetje een raar vak, misschien moet ik daar iets over vertellen. Bijbelwetenschappen legt Bijbelteksten uit en doet dat op allerlei manieren met allerlei methoden, maar soms kan de nauwkeurige focus op die teksten ertoe leiden dat onderzoekers blind worden voor de grote samenhang. Bijbelse theologie probeert de grotere lijnen te zien en het geheel in een kader te zetten. Uiteindelijk zijn al die Bijbelboeken ook als geheel in een canon terechtgekomen die al minstens 2000 jaar bestaat en waaruit nog steeds wordt gelezen en gezongen in Joodse en Christelijke geloofsgemeenschappen. Volgens de Bijbelse theologie moet je daar iets mee.
Zit Bijbelse theologie dan ergens tussen exegese en systematische theologie?
Exact! Het heeft een soort van bufferfunctie. Waar de bijbelwetenschappers de grote lijnen uit het oog verliezen, kunnen systematici soms te snel voorbijgaan aan de Bijbelwetenschappen. De Bijbelse theologie balanceert daartussen, die snapt dat je naar een geheel wilt, maar wil ook dat die teksten goed gelezen worden. Dat is dus een heen en weer. En hoe doe je dat dan? Wat zijn dan de structuren? Is dat historisch, zoals het gegroeid is? Kun je een kernstuk aanwijzen? Hoe ga je ermee om? Die Bijbelse theologie is dus wel een nodig vak, een vak om de boodschap die uit het Bijbelse verhaal spreekt stevig neer te zetten.
Oké, maar als het een noodzakelijk vak is, hoe komt het dat dan niet elke theologische faculteit een leerstoel Bijbelse theologie heeft? Is het niet een typisch Amsterdams verschijnsel?
Nee, dat klopt, het vak is ook wel omstreden. Al vind ik het vanuit mijn positie een noodzakelijk vak, er zijn meerdere oudtestamentici die zoiets hebben van "doe het maar gewoon historisch, probeer het nou maar niet". En ja, dat kan ook, maar dan heb ik wel het gevoel dat je iets mist, dat je dan niet snapt dat zo’n tekst altijd in een context klinkt. Het idee van de Amsterdamse school waar ik in ben opgeleid is dat we de tekst als een geheel, als een kunstwerk proberen te zien.
Het aardige is dat dat strikt historische helemaal je-van-het was toen ik studeerde en dat op de Amsterdamse School werd neergekeken, dat was niet wetenschappelijk. En toen kregen we ineens de wind mee in de jaren '80 en '90, met name vanwege het Frans structuralisme en vanwege het Angelsaksische canonische lezen van bijvoorbeeld Brevard Childs.
Dus als ik het goed begrijp, dan is Bijbelse theologie berust op een soort hermeneutiek die ook poogt om het beste van twee werelden bij elkaar te brengen.
Zo kun je dat inderdaad zeggen. En voor mij is daar nog iets bij gekomen, iets wat ik hier heb moeten leren, namelijk het belang van de nachgeschichte, de geschiedenis van de omgang met de tekst. Ik ben ook betrokken bij het CCBI (Center for Contextual Biblical Interpretation) en dat vind ik echt heel mooi. Dat er erkend wordt dat de lezer ook zijn/haar eigen context en ervaringen meeneemt. Ik begeleid nu ook verschillende promovendi in die geest: bijvoorbeeld een promovendus die zich bezighoudt met de bevrijdingsgeschiedenis van Myanmar en Exodus leest tegen de achtergrond van de militaire dictatuur die daar sinds twee jaar weer heerst. Nou, ga er maar aan staan, we hopen dat hij Myanmar nog in kan als het proefschrift af is.
Een andere PhD-student is bezig met het lezen van teksten uit Hosea waarin natuurbederf speelt tegen de achtergrond van natuurbederf in haar eigen omgeving, bij het Posomeer in Indonesië. Al heeft Hosea natuurlijk niet te maken gehad met grootschalige vervuilende industrie, evengoed gaan die teksten wel zo klinken in die context.
Zo'n manier van lezen is overigens al heel oud, dat kun je binnen de Bijbel al zien, dat men teksten recyclede en hergebruikte. De teksten van de Exodus werden bijvoorbeeld gerecycled in de terugtocht van Israël uit de ballingschap. En al klopt er dan van alles niet en is de tekst misschien niet zo bedoeld, toch helpt het.
Dus de contextual Biblical interpretation is eigenlijk een logisch vervolg van de Bijbelse theologie?
Ik vind van wel, al heeft het lang geduurd voordat ik dat inzag. Karel Deurloo had nog zoiets van "ik lees gewoon wat er staat". Ik heb ook een boekje over hem geschreven met als titel een bekende uitspraak van hem, De Tekst mag het Zeggen. Achter dat principe blijf ik wel staan, maar die tekst zegt wel iets binnen een nieuwe situatie en wordt dan op een andere manier gehoord. Het is dus en-en. Voor mij zijn dat geen tegenstellingen. Ik heb allerlei soorten studenten bij mijn vakken, van Moslims en niet-gelovigen tot HHK'ers (Hersteld Hervormde Kerk); die lezen allemaal vanuit hun eigen context.
Heb je nog wilde plannen voor de komende twee jaar?
Nee, het gaat slechts om een dag in de week voor twee jaar. We hebben wel een nieuw thema voor het research lab (eerstejaars bachelorvak). Dat was eerst 'racisme', maar nu wordt het thema 'schepping en verantwoordelijkheid'. Dat is echt ontzettend leuk, met de Bridging gaps studenten erbij, waardoor je een heel diverse groep krijgt. Ik heb nu een module over Ezra en Nehemia en die hele tijd van na de ballingschap, waarin ze de samenleving opnieuw opbouwen en worstelen met de vraag of ze hun identiteit moeten bewaren door andersdenkenden en mensen met een andere etnische achtergrond erbuiten te houden. Nou, hoe actueel wil je het hebben?
Al blijf je nog twee jaar, wat is je bijgebleven als je terugblikt op je tijd als hoogleraar aan de VU?
Ik heb wel heel veel vertrouwdheden moeten loslaten. Elke tijd heeft zijn eigen vragen en ontwikkelingen en het fascinerende vind ik dat ik mee veranderd ben met de tijd. Aan het eind kun je dan kijken: wat blijft er nou echt?
En wat is dat?
Dat er grote verhalen zijn. Ik ga niet mee in het postmodernisme. Er zijn een paar grote verhalen waar je je aan kan verbinden, zoals over de Exodus, de ballingschap en het verhaal van die hele bijzondere God van Israël die echt niet in hokjes past en heel erg uit de toon valt in de gehele oudheid. Die verhalen raken aan iets wezenlijks wat gaat over gerechtigheid, vrijheid, waardigheid, etc. Dat is fundamenteel, zo fundamenteel voor waar ik voor wil staan.
Welke wending heeft de Bijbelse theologie, of theologie in de Amsterdamse school, genomen, mede onder jouw hoede?
Dat durf ik niet te zeggen. Al hoop ik dat de Bijbelse theologie wat minder rigide is geworden, iets relativerender. Als je bijvoorbeeld ziet hoe de leescultuur is achteruitgegaan is en hoeveel minder mensen lezen, dan kan je niet zo star blijven in je opvattingen over Bijbelvertalen. Voor mijn hoogopgeleide gemeente in Uithoorn kan ik nog wel een vertaling zoals die van Pieter Oussoren (de Naardense Bijbel) lezen en dat vinden ze ook wel heel mooi, maar er kan ook een melkveehouder zitten en die moet het ook kunnen snappen en iets herkennen van de Bijbel die hij al 70 jaar leest in een andere vertaling. Ik wil graag bruggen slaan en mensen bij elkaar brengen die ook wel dezelfde kant op willen.
Wat dus ook goed past bij die Bijbelse theologie.
Ja, mooie vergelijking, al waren de pioniers van de Bijbelse theologie toch meer profeten.