De actuele situatie
De actuele situatie is in het voorjaar 2022 als volgt. De Corona maatregelen zijn opgeheven en ineens na twee jaar, wordt er nauwelijks nog over Corona gesproken. Ondertussen staat de inval van Rusland in Oekraïne centraal met alle mogelijke consequenties en onzekerheden van dien, waaronder opvang van Oekraïense vluchtelingen, stijgende prijzen, dreigende graan, olie en gastekorten maar ook fundamenteler wat betekent dit voor onze vrijheid, democratie, welvaart, welzijn en solidariteit. Tegelijkertijd is in het recente IPCC rapport, de urgentie van de klimaatverandering nog nooit zo scherp en dringend verwoord: het doet een loodzwaar beroep op overheden, leiders, organisaties en individuen om nu echt tot een aanpak en gedragsverandering te komen.
Zeker achteraf gezien, was het in ‘corona-tijd’ duidelijk wat er van leiderschap gevraagd werd: in een acute crisis geef je richting met concrete maatregelen. De klimaatverandering en de oorlog in Oekraïne, met ver reikende, niet te overzien en ingrijpende gevolgen vragen een andere vorm van leiderschap. Het zijn nu meer sluipende crises waarbij de vraagstukken individuele overheden, organisaties en dus individuele bestuurders overstijgen. Het geeft zeker na het harde werken, het besturen en managen tijdens corona, een ‘unheimisch’ gevoel. Waar zitten nu de aanknopingspunten voor bestuurders? Waar te beginnen?
Leiderschap als relationeel concept
In tijden van een acute crisis wordt richting gegeven middels concrete maatregelen: nu de problemen die zich voordoen onmiddellijk aanpakken. De meer sluipende crises, de zogenaamde wicked problems vereisen een lange termijn aanpak in samenwerking met andere partijen, organisaties en belanghebbenden. Het vraagt een netwerk van partijen die onderling geen formele hiërarchische relaties hebben maar die elkaar wel nodig hebben om tot een aanpak te komen.
We kunnen veel leren van hoe de Europese Unie werkt en de waarde van gezamenlijkheid binnen de EU. Vraagstukken die groter zijn dan de eigen organisatie vraagt van bestuurders dat zij zich bewust zijn in welk systeem ze opereren en dat dat systeem bestaat uit relaties. Denk daarbij aan de metafoor van een ecosysteem. Ecosystemen zijn ‘nested systems’ waarbij elk ecosysteem onderdeel is van groter ecosystemen en zelf ook bestaan uit kleinere ecosystemen en daar dus continue door worden beïnvloed en tegelijkertijd deze ecosystemen zelf ook beïnvloeden. In een ecosysteem hebben we te maken met circulaire causaliteit oftewel elke handeling of interventie beïnvloedt uiteindelijk het hele systeem; gaat verder dan alleen lineaire oorzaak gevolg relaties. Elke interventie beïnvloedt de relaties en brengt daarmee een beweging in gang waarvan de uitkomst slecht voorspelbaar is. Hooguit zijn effecten achteraf verklaarbaar. Dit maakt dat leiderschap kan worden gezien als een relationeel concept. “De kern van onze rol als leiders is de relatie. We moeten relaties openhouden, in relaties ontstaan de betekenissen en ook de acties. Tegelijkertijd deinzen we hier ook makkelijk voor terug, is het verleidelijk om gewoon antwoorden en opdrachten te geven. Gooi ik niet te veel de ramen dicht?”
Langere termijn, visie en verantwoordelijkheid
Sluipende crises vragen visie op de langere termijn. “Het is nu de tijd om verantwoordelijkheid te nemen als leider. Je best doen is niet goed genoeg. De grote zaken als bestuurder ontwijken en terugvallen op het managen van de details; oftewel richten op de dingen die je wel begrijpt, dat kan nu niet. We hebben het probleem van visieloos besturen. Waar is het idealisme? Ook in de lokale politiek? Wie durft nog te zeggen “Ik sta voor… en daarom ga ik hier voor..”
Tijdsdruk wordt vaak gebruikt als excuus om het niet over de lange termijn en de echt belangrijke zaken te hebben. Terwijl, het is je bestuurlijke taak om visie te ontwikkelen. “Afgelopen jaren deed visie er steeds minder toe ging het erom om oplossingen te geven. Mensen met visie zijn steeds minder zichtbaar en hoorbaar. Er is hectiek, gedoe en er gebeurt geen reet.”
Juist nu is het de kunst om goed waar te nemen. Complexiteit wordt te vaak gebruikt als excuus om te versimpelen en op details te gaan handelen of om verder te complexificeren en helemaal niet meer te handelen – ‘angst regeert dan’ en/of er wordt verwezen naar de ‘andere koker die hiervoor verantwoordelijk is’.
Leiders zetten de eerste stap
Met de huidige sluipende crises gaat het nu niet meer over leven in vrijheid maar over leven met verantwoordelijkheid. Hoe geven wij als bestuurders deze verantwoordelijkheid invulling: daar moeten we over blijven spreken en samen over nadenken. Wat heb ik hierin te doen als bestuurder?
Dit vraagt zowel daadwerkelijk begrip, inzicht en ervaring in wat er is in de samenleving speelt ‘het kan niet dat een 7 vinkjes bubbel bestuurder niet weet wat er speelt, wat het betekent als je echt moet leven van 1200 euro’ en ‘de verschillende bubbels moeten in de leidinggevenden zitten’. Tegelijkertijd is het ook een zingevingsvraag. Leiderschap in de publieke sector gaat over solidariteit, en de waarde van gezamenlijkheid. Over wat voor samenleving we willen zijn op de korte en de lange termijn.
Leiderschap als relationeel concept vraagt van bestuurders dat zij relationeel denken, de relaties leggen en openhouden. In de relaties, in de gesprekken ontstaan nieuwe betekenissen, praktijken en handelingen die de samenleving op korte en lange termijn vormgeven. Een sluipende crisis kun je niet laten liggen tot het een acute crisis is. Ook los je een sluipende crisis niet in een keer op maar stapje voor stapje. Leiders zetten de eerste stap.
Gerda van Dijk
Rob van Eijbergen
De Reflectiekamer biedt bestuurders een vrije ruimte waarin bestuurders als reflective practitioners samen met academici reflecteren op actuele, bestuurlijke vraagstukken. De Reflectiekamer wordt begeleid door Gerda van Dijk, hoogleraar Publiek Leiderschap en Rob van Eijbergen, hoogleraar Integriteit en Kwaliteit van Organisaties. Het volgende cohort start op 16 september 2022.
Meer informatie over het Zijlstra Center for Public Control, Governance and Leadership